1 ma’ruza issiqlikni ishga aylanishidagi qonunlar. Texnik termodinamikani asosiy tushunchalari

1 - MA’RUZA
ISSIQLIKNI ISHGA AYLANISHIDAGI QONUNLAR.TEXNIK TERMODINAMIKANI ASOSIY TUSHUNCHALARI.
Reja:


1.Fanning vazifasi.
2. Issiqlik energetikasining asosiy bo’limlari.


Tayanch so’z va iboralar:
Gidrogazodinaika, Gidrodinamika, mashinalari, texnik termodinamika, Issiqlik almashinish nazariyasi, qozonlar, bug’izdirgich, turbina, TES, AES, TES,

O’zbekistan Respublikasini rivojlantirishda neft-gaz sanoatining axmiyatini, «Gidrogazdinamika» fanining, maqsadi va vazifalarini, mutaxassislikda utgan o‘rni bilan tariflanadi. Fan o‘z oldiga suyuqliklarning muvozanati xolatini, xarakat qonunlarini o‘rgatish va kimyo, neft kimyo sanoati tadbiq etishini o‘rgatishdan iborat.

Gidrogazdinamika (suyuqlik va gaz mexanikasi) bu fan suyuuqlik va gazlarning muvozanat va harakat qonunyatlarini o‘rgatadi. Texnika universiteti talabalari ushbu fanning texnik masalalarini gidravlika qokunyatlari asosida urganadilar va amaliyotga bu qonunyatlarini qo‘llash yuli-yuriklari bo‘yicha kunikmalar oladilar.
Suyuqlik va gaz mexanikasi gidravlika va aerodinamikaning bir kurinishi bo‘lib gidravlika suyuqliklar mexanikasini muxandislik hisoblarga qo‘llanishi bo‘yicha saboq beradi.
Aerodinamika esa gaz mexanikasini o‘rganishga oid bo‘ladi. SHuning uchun ham gidro-deganda suv yoki umumiy holda gaz mexanikasini ifodalaydi. Albatta mexanikada asosiy hisoblash suyuqlik va gazlar muozanati va harakatidan iborat bo‘lgani uchun ko‘pincha suv va xavo parametrlarini e’tiborga olinadi. O‘qish jarayonida gidravlika fani boshqa muxandislik fanlarining suyuqlik va gaz bilan bog‘lik bo‘lgan barcha fanlarning nazariy asosini tashkil qiladi.
Ayniqsa gidroelektrostansiyalar muqobil energiya hosil qilishda issiqlik energetikasida suv o‘tkazish quvurlari neft va gazning quvurli transpartirovkasi quduqlarni burg‘ulash tog‘ va konchilik ishlarida nazariy asos hisoblanadi.
Qurilishni loyixalashda hamda hisoblash ishlarini bajarishida suv va havo ta’sirini yuqorida keltirilgan loyixalash ishlarida suv va gazning er osti suvlarini neft va gaz konlarida bo‘ladigan gidrostatik va dinamik bosimlarni etiborga olinadi.
Texnika xafsizligini taminьlash jarayonlarini xisobga oliщda ushbu fan qonuniyatlarini xisobga olinmasa va to‘g‘ri xisob kitob ishlari qilinmasa iqtisodiy tomondan katta talofatlarga o‘chrashi mo‘mkin.
«Gidrogazdinamika (suyuqlik va gaz mexanikasi)» deb shunday amaliyotga oid fanga aytamizki, u suyuqliklarni tinch xolati va harakat qonunlarini o‘rganib uni aniq muxandis-texnik masalalarni echishga o‘rgatadi. Sanoatda qo‘llanadigan nasoslar va kompressorlar, vetilyatorlarning tuzilishini va ularning ishlash jarayonlarning gidravlika qonuniyatlari asosida bo‘lgan umumiy ma’lumotlar xaqida tushinchalar beradi.
Gidrogazdinamika amaliyotdagi ahamiyati juda katta, chunki u texnikaning juda ko‘p soxalarini xamrab olib gidravlika, gidrotexnika, gidravlik mashina, gidrotexnik uzatmalar, suv ta’minoti, kanalizatsiya, quritish va sug‘orish ishlarida va suv transportida qo‘llaniladi.
Gidrogazdinamika, gidravlikaning yana bir qo‘llaniladigan sohasi O‘zbekistonda rivojlanib boradigan neft-gaz sohasi bo‘lib, bunda neft maxsulotlarini bir erdan ikkinchi erga ko‘chirishga, har xil gidravlik sistemalarda qo‘llaniladi.
O‘zbekiston bo‘ylab yo‘l qurilishi nihoyatda avj olayotgan xozirgi kunda gidravlik qurilish mashinalarining ahamiyati juda kattadir.
Juda qadim zamonlarda ham, texnika taraqqiy qilmagan zamonlarda ham odamzod suyuqliklar bilan ishlagan, sug‘orish ishlari, erni quritish usullari, suyuqlikni ko‘p bo‘lmasa ham 3-4m ga ko‘tarish (charxpalak) usullari 5000 avval qo‘llanilgan.
Xitoy sug‘orish kanallarini qo‘llashgan, suyuqlikni tepaga ko‘tarish masalalarini qo‘llashgan. Ko‘pchilik davlatlar suvni er ostidan olib o‘tishi (sopol quvurlar) qo‘llashgan. Gidravlikaning birinchi qonuniga 2250 yil muqaddam qadam qo‘yildi. Arximed qonuni bo‘yicha jismlarning muvozanat qonunlari ta’riflandi.
Bundan 1000 yillar ilgari O‘rta Osiyo davlatlari, Turon davlatlarida, O‘zbekistonda etilib chiqqan ulug‘ allomalar Gidravlika soxasida buyuk ishlarni yaratishdi. Muhammad Ahmad ibn Farg‘oniy Nil daryosi suvlarini taqsimlashda (Afrika) katta ishlar qildi.
Abu Rayhon Beruniy er osti sizot suvlarini bir-biriga ulab katta anhor suvi paydo qilib, shaxarni suv bilan ta’minladi. Abu Ali ibn Sinoning suv va suyuqliklarning xossalarini o‘rganishdagi ishlari etiborli.
XVI-XVII asrlardan boshlab gidravlikada katta o‘zgarishlar bo‘ldi. Taraqqiyot davrida Leonardo da Vinchi (mashxur rassom), Galileo Galiley (astronom), Paskal, Nьyutonlarning izlanishi samarasi o‘laroq gidravlikani Fan asosida shakllanishga o‘z xissalarini qo‘shishdi. Nazariy mexanikaning bir bo‘lagi bo‘lib nazariy gidromexanika ham paydo bo‘ldi. XUP-XUSH asrda esa mexaniklar va matematiklar Leonid Eyler, Daniel Bernulli, Lagranjlar yordamida gidravlikaning asosiy qonunlari tushunchasi va gidromexanikaning asosiy tenglamalari paydo bo‘ldi. Ushbu izlanishlar asosan nazariy xarakterda bo‘lib, suyuqliklarning fizik xossalarini ba’zi cheklanishlar bilan o‘rganishib, tajribada ushbu qiymatlar ancha farq qilardi.
XIX asrdan boshlab amaliyotni nazariyaga yaqinlashtirishga intilishdi. Bu sohada SHezi, Darsi, Buesineska, Veysbax, N.E.Jukovskiylar ishlari ta’sirida Gidravlika ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega fan bo‘lib jamlandi.