1. Hujayra sikli. Mitoz sikli

Reja:
1.Hujayra sikli.
2.Mitoz sikli.
3.Mitozning biologik ahamiyati.

Ko‘payish yoki o‘zini-o‘zi qayta tiklash organik (tirik) tabiatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri. Ko‘payish — bakteriyalardan tortib, sut emi- zuvchilargacha bo‘lgan barcha tirik organizmlar uchun xosdir. Har bir o‘simlik va hayvon, bakteriya va zamburug* turming yashashi, ota-ona va avlodlar o‘rtasidagi izchillik faqat ko‘payish tufayli saqlanib turadi. Tirik organizmlarning o‘zini-o‘zi paydo qilish va boshqa xususiyatlari rivojlanish bilan uzviy bog‘liqdir. Rivojlanish barcha tiriklik: eng kichik bir hujayrali organizmlar uchun ham, ko‘p hujayrali o‘simlik va hayvonlar uchun ham tabiiy jarayon hisoblanadi.

Ko‘p hujayrali organizm hüjayralar yig'indisidan tashkil topgan bo‘lib, har bir hujayra aniq tuzilishga va funksiyaga ega. Hujayraning yashash muddati tuzilishi va funksiyasiga bog‘liq holda turlicha bo‘ladi. Misol uchun nerv va muskul hujayralari embrional rivojlanish davri tugagandan keyin bo‘linmaydi va organizmning butun umri davomida o‘z funksiyasini bajaradi. Boshqa hüjayralar — suyak iligi, epidermis, ichak epiteliysi butun umri davomida bo‘linib ko‘payib turadi. Shunday qilib, hujayraning hayot sikli bo‘linishdan hosil bo‘lgan yangi hujayraning nobud bo‘lishigacha yoki keyingi bo‘linishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu vaqtda hujay¬ra o‘sadi, ko‘p hujayrali organizmning to‘qima va organlarida o‘ziga xos funksiyani bajaradi.
Mitoz sikli deb hujayraning bo‘linishga tayyorgarlik davri hamda mitoz bosqichlarini davom etishiga aytiladi (78- betdagi 35- rasm).
Bir mitozdan ikkinchi mitozgacha bo'lgan tayyorlanish davri interfaza deyiladi. Interfaza o‘z navbatida uch davrga bo'linadi.
Metafaza — xromosomalarning spirallanishi davom etadi. Xromo- Mtmalar ekvator tekisligi tomon harakatlana boshlaydi. Xromosomalar i|iilhlardan bir xil masofada, ya’ni ekvator tekisligida bir tekis joylashadi. Kromosomalar orasidagi masofa bir xil bo‘ladi. Xromosoma sentromeralari qui '¡y qonuniyat asosida ekvator tekisligida bir xil iiolatda joylashadi. Har hli xmmosomaning xromatidlari bir-biridan itarilib, faqat birlamchi belbog“ hllniigina birikkan bo‘ladi. Bo‘linish urchug‘i to‘liq shakllanadi. Har bir kromosoma o‘z sentromerasi bilan bittadan bo‘linish urchug'iga birikadi.


Telofazada — mitoz jarayoni yakunlanadi. Bu bosqichda xromosomalar qutblarga to'planadi, spirallari yoyila boshlaydi, yorugMik mikroskopda yax- shi ko‘rinmaydigan bo‘lib qoladi. Sitoplazmaning membranali qismlaridan yadro qobig‘i hosil bo‘ladi. Yadrochalar qaytadan shakllanadi. Telofaza- ning oxirida sitoplazmaning ikkiga ajralishi (sitokincz) kuzatiladi. Hayvon hujayralarida sitoplazma va plazmatik membrana o‘i t asida botiqlik paydo bo‘lib, uning asta-sekin torayishi natijasida hujayra teng ikkiga bo‘linadi. 0‘simlik hujayralarida esa hujayraning o‘rtasida sitoplazmatik membrana paydo bo'lib, hujayraning chetiga tarqala boshlaydi. Bunda hujayrani teng ikkiga bo‘luvchi ko‘ndalang to‘siq paydo bo‘ladi. Keyin esa selluloza qobig‘i hosil bo‘ladi. Mitoz bosqichlari juda qisqa bo‘lib, 30 daqiqadan 3 soatgacha davom etadi.
Mitozning biologik ahamiyati — mitoz natijasida hosil bo‘lgan har bir yangi hujayra bir xil xromosoma to'plami va bir xil gen larga ega. Mitoz bo‘linish genetik materialning yangi hujayralarda bir xil taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Mitoz natijasida hosil bo‘lgan ikkala yangi hujayra diploid to‘plamga ega bo‘ladi. Mitoz bo'linishsiz ko‘p hujayrali organizmlarning to'qima va organlaridagi ko‘p sonli hujayralarning tuzilishi va funksiyasi- ning doimiyligini, irsiy materialning bir xil bo‘lishini ta’minlashning iloji bo‘lmas edi.