Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

VII BOB 
 
SUGORILADIGAN YERLARDAGI SUV KEТKAZISh ТARMOQLARI VA
QABUL QILGIChLAR 
 
Zovurlar oqimi moduli va zaxsizlantirishda suv ketkazish tarmoqlarining
joylashishi. 
Zax qochirishdagi suv ketkazish tarmoqlarining vazifasi sug
,
oriladigan
territoriyadagi ortiqcha sizot suvlarni va yer usti suvlarining suv qabul qilgichlarga o’z
vaqtida o’tkazib yuborishdan iborat. Zax qochirishdagi rostlash tarmoqlari (birlamchi
zovurlar gruppasi) orqali zovur oqimi birlamchi suv ketkazish kanaliga – yig
,
ish kanaliga
tushirib yuboriladi. Yig
,
ish kanallaridagi suv esa ichki xo’jalik kollektoriga va undan
xo’jaliklararo kollektorga borib quyiladi. Хo’jaliklararo kollektordagi suv rayonlararo
yoki respublikalararo ahamiyatga ega bo’lgan kollektorlarga borib quyiladi. (Janubiy
Хorazmdagi Daryoliq kollektori bunga misol bo’la oladi.) 
Yetarli darajada katta sigisga ega bo’lgan melioratsiya qilinayotgan rayondan
ancha uzoqda joylashgan tabiiy qotlovinalar qabul qilgich xizmatini o’taydi. Masalan,
Sariqamish qotlovinasi (chuqurligi) O’zbekistonning Хorazm oblastidagi va Тurkmaniston
Respublikasining Тoshovuz oblastidagi gruppa rayonlar yerlaridan oqib keladigan
oqimini hamda oqova suvlarni qabul qiladi. 
Zax qochirish sistemasidagi suv ketkazish kanallarining oraliqlari rostlash
tarmoqlarining konstruksiyasiga va territoriyaning 400 m dan 600 m atrofida va undan
ham kattaroq chegarada, mashina – traktor parki ish unumining yuqori bo’lishi nazarda
tutilib, o’zgartiriladi. Suv ketkazish kanallarini zichroq joylashtirishga to’g
,
ri kelgan
hollarda ular yopiq qilinadi.
Zax qochirishdagi suv ketkazish tarmoqlariga (kollektorlarning barcha
tartibdagilariga) quyidagi talablar qo’yiladi. Bu tarmoqlar sug
,
oriladigan territoriyadan
keladigan barcha zovur suvlarini o’z vaqtida qabul qilgichga o’tkazib yuborishi,
massivdagi yerlarning yil davomida botqoqlanishi va suv bosishiga yo’l qo’ymasligi
kerak. Bu tarmoqdan foydalanish xarajatlari (ular ichini o’t va loyqalardan tozalash
xarajatlari) minimal miqdorda bo’lishi kerak. 
O’rta Osiyo, Janubiy Qozog
,
ison va Ozarbayjondagi sug
,
oriladigan yerlarda
sug
,
orish suvining tashlanishi (oqizib yuborilishi) hisobiga kollektorlarning suv sarfi
ortadi. Bu tashlama suvlarning miqdori yil fasllariga qarab o’zgarib turuvchi tuproq – 
iqlim va gidrologik faktorlarga hamda qishloq xo’jaligida dalalardan foydalanish
xarakteriga (qurg
,
oqliqda o’sadigan o’simliklarni o’suv davrida sug
,
orish, sholi sug
,
orish,
sho’r yerlarni yuvish, yaxob suv berish va boshqalarga) bog
,
liq bo’ladi. 
Suv ketkazish tarmog
,
idagi har bir kanal o’ziga tegishli suv yig
,
ish maydoni
bo’lib, muayyan miqdordagi sizot suv sarfi ayni maydondan yig
,
ilib keladi. Ana shu
sarfni aniqlash uchun zovur oqimi moduli tushunchasi kiritilgan. Suv yig
,
ish maydoni
birligidan yig
,
ilib keladigan suv miqdori (l/sek 1 ga dan) zovur oqimi moduli deb
ataladi.
Suv ketkazish kanali (kollektor) ning quyilish joyidagi (og
,
iz qismidagi) suv sarfi
(botqoqlanish ham yer usti suvlarining oqib kelishi va yer osti (sizot) suv sathining
ko’tarilishi hisobiga sodir bo’ladigan hollarda) yer usti va zovur suvi oqimlarining

---

umumiy yig
,
indisiga teng bo’ladi. Shunda ortiqcha namiqqan zonadagi yer usti suvi
quyidagi formula asosida aniqlanadi:
С
У
C
Сq
У
q
Q
.
.
(7.1) 
Bu yerda: Ω
C 
– suv yig
,
ish maydoni, km
2
; 
q
U.S
– ustki suv moduli l/sek 1 km
2
dan. 
Binobarin, ketkazish kanalining(kollektorning) og
,
iz qismidagi suv sarfi quyidagi
miqdorga teng:
3
Q
Q
Q
УС
Х
, (7.2) 
Bu yerda: ΣQ
3
– mazkur kollektorga quyiladigan zovurlarning suv sarfi yig
,
indisi.
Ketkazish kanalini gidravlik jihatdan hisoblash, ya’ni uning gidravliq elementlari qanal
boshidan boshlab uchastqalar bo’ylab aniqlanadi. Arid zonada ustki suv Q
U.S
odatda
nolga teng bo’lishi kerak, kollektor tarmog
,
i tashlamalar bilan birlashtirilganida esa ustki
suv miqdori sug
,
orish suvlari oqovasini kuzatish yo’li bilan aniqlngan miqdorga qarab
belgilanadi.
Ortiqcha va beqaror namiqqan zonada suv oqimi moduli o’zgaruvchan miqdordan
iborat. Zamon va makondai o’zgaruvchan bu miqdor yog
,
inlar miqdoriga, tuproq
gruntlarning suv o’tkazuvchanligiga, suv yig
,
ish maydoni yuzasining relefiga, maydon
qiyaligiga, o’simliklar o’sadigan qatlam xarakteriga, suv yig
,
ish maydonining kattaligi va
shakliga, uni ochiq kanallar sistemasi kesib o’tganligiga (bular ko’p tashlamalarni
vujudga keltiradi) va xokazolarga bog
,
liq.
Ancha masofaga cho’zilgan suv yig
,
ish maydonlaridan yig
,
ilib keluvchi suv sekin
oqadi, qabul qilgichga esa muayyan vaqt ichida maydondagi barcha suv yig
,
ilib
kelmaydi. Shuning uchun