Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Sug’oriladigan territoriya tuproqlarining tuz rejimi. 
 
 
 
V.A.Kovda, G.N.Kamenskiy, Ye.L.Minkin va boshqa tadqiqotchilar aeratsiya
zonasidagi sizot suvlarining va tuproqning tuz balansini o’rganish bilan
shug’ullanganlar. Sug’oriladigan yerlar tuz va suv balanslarining o’zaro bog’liqligi
hamda tuproq – gruntlarning tuz rejimini prognoz qilishning mumkin bo’lgan yo’llari
S.F.Averyanovning asarlarida (1959,1970) ko’rib chiqilgan. 
Drenajlashtirilgan zonada ishqoriy sizot suvlar ko’payib borayotganligi va ular
sodali sho’rlanish xavfini tug’dirayotganligi sababli tuz balansini aniqlash maqsadga
muvofiqdir.
Balans uchastkasining (massivning) tuz rejimini o’rganayotganda umumiy tuz
miqdori (qattiq qoldiq), xlor ioni va zaxarli tuzlar NaCl, Mg Cl, Mg SO
4
, Na
2
SO
4
miqdori aniqlanadi. 
Suv balansi tenglamalari (A.N.Kostyakov, M.M.Krilov, A.P.Vavilov va
boshqalarning tenglamalari) singari umumiy tuz balansi tenglamasi ham mivjud bo’lib,
u aeratsiya zonasidagi tuproq – gruntlarning tuz balansini hamda yer osti suvlarining
tuz balansini o’z ichiga oladi. 
Yer usti oqar suvlarida va xavzalarning suvlarida tuzlar miqdori o’zgarmas
bo’lgan taqdirda balans qavatidagi tuzlar miqdori quyidagi formula bilan hisoblab
chiqariladi: 

---

r
a
S
S
S
(2.27) 
bu yerda: S
a
- aeratsiya zonasidagi tuzlar zapasi, t/ga; 
S
r 
- yer osti suvlaridagi tuzlar zapasi, t/ga. 
a
S
ning qiymatini topish uchun sho’rlanish protsentini quruq tuproqning hajmiy
og’irligi va shu tuproq qatlami qalinligiga ko’paytiriladi; 
r
S
- ning qiymatini topish
uchun esa mazkur qavatdagi yer osti suvlarining minerallanish darajasini shu qavatdagi
tuproqning aktiv g’ovakligiga va xuddi shu darajada minerallashgan yer osti suvlari
qatlamining qalinligiga qo’paytiriladi. 
Alohida ajratib olingan balans qatlamining umumiy tuz balansi tenglamasi
oddiylashtirilsa quyidagi ko’rinishga keladi (D.M.Kats, 1967): 
П
ЗОВ
СУГ
О
Д
o
o
S
S
S
S
S
[
(2.28) 
bu yerda: 
O
OX
S
- aeratsiya zonasidagi yer usti oqim suvlari va suv havzalarida hamda
suv o’tkazmas qatlamgacha bo’lgan yer osti suvlaridagi oxirgi tuz zapasi; 
О
Д
S
- shuning o’zi, dastlabki zapasi; 
СУГ
S
- sug’orish suvlari bilan kelib kiradigan tuzlar; 
ЗОВ
S
- Zovur suvlari bilan birga chiqib ketadigan tuzlar ; 
П
S
- yer osti suv almashinuvi (muayyan miqdordagi tuzlarning aeratsiya
zonasidan yer osti suvlariga tushishi va tuzlarning suv bilan birga kapillyarlar
orqali aeratsiya zonasiga ko’tarilishi). 
Vertikal yo’nalishda suv almashinadigan rayonlar
П
S
ning qiymatini sizot
suvlarning oqib ketishini hamda ularning har vaqtdagi minerallashuvini
p’ezometrik kuzatish yo’li bilan aniqlash mumkin. Birinchi yaqinlashishda
П
S
ning qiymatini asosiy uchastkalar uchun tuziladigan tenglama (2.18) dan aniqlash
mumkin. 
Umumiy tuz balansini prognoz qilish uchun (2.28) tenglama
О
ОХ
S
ga nisbatan
yechiladi. Soddalashtirilgan ko’rinishdagi (2.28) tenglama mineral o’g’itlar bilan
birga kiradigan tuzlarni, tuproqqa singib o’tgan yog’inlar bilan birga chiqib
ketadigan tuzlarni, ekinlar hosili bilan birga chiqib ketadigan tuz miqdorini va
balans uchastqasining tuz rejimida muhim rol o’ynamaydigan boshqa faktorlarni
o’z ichiga olmaydi. 
Тuz balansi bilan umumiy suv balansi o’rtasida uzviy bog’lanish bor. Тuz
balansini o’rganishda suv balansi ma’lumotlariga asoslaniladi. Drenajning
samaradorligi va ularning sho’rsizlantiruvchan ta’siri tuz balansi ma’lumotlariga
ko’ra baholanishi mumkin.