|
Quduqlardan suv olish variantlarining iqtisodiy samaradorligi.
Quduqning debiti undagi grunt qatlamining filtratsiya koeffitsiyenti bilan
chambarchas bog
,
liqdir. Olingan suvning umumiy hajmi gidrogeologik sharoitlarga –
mazkur territoriyadagi suv balansining kirim va chiqim qismlari o’rtasidagi tafovutga
bog
,
liq. Suv chiqarish chuqurligi oshgan sari quchliroq qurilma talab qilinadi va energiya
sarfi orta boadi, lekin ayni vaqtda quduqning debiti hamda ta’sir doirasi ham
kattalashadi. Binobarin, ayni maydonning o’ziga kamroq quduq talab qilinadi. Agar
quduqning diametri kattalashtirilsa, debit oshadi – yu, ammo quduq qurilishi qimmatlashib
ketadi. Shuning uchun suvi nasoslar bilan chiqariladigan quduq – zovur loyihasini tuzishda
ularning iqtisodiy jihatdan eng ma’qul chuqurligi va diametri aniqlab olinadi.
60-расм
Quduq debitining 1 m ga oshishi, shuningdek iste’mol qilinadigan energiya
miqdorining kamayishi suv chiqarish qiymatini kamaytiradi.
Agar vertikal zovurlar ayni vaqtda sug
,
orish manbai xizmatini o’tasa, ularni
ko’rish uchun qilingan sarflar ancha tez qoplanadi. 1 ga yerdagi go’zani 6000 m
3
/ga
norma bilan sug
,
orishda (suv olish chuqurligi 4 – 25 m bo’lsa) mavsum davomida 100 kvt
– soatdan 600 kvt – soatgacha elektr energiya sarflanadi. Agar buni pulga aylantirib, 1 ga
ga qayta hisoblab chiqsaq, u paxta yetishtirish uchun sarflanadigan umumiy xarajatlarning
taxminan o’ndan bir qismiga to’g
,
ri keladi.
Quduqlardan olinadigan kerakli suv miqdori va nasos stansiyalarining ish
rejimlarini ratsional ravishda bog
,
lash – oson vazifa emas. Albatta: barcha agregatlar yil
bo’yi intensiv ravishda band bo’lganda nasoslarning eng foydali ish rejimi kerakli suv
olish grafigiga to’g
,
ri kelmaydi. Suv olishga bo’lgan ehtiyoj yil bo’yi o’zgarib turadi.
A.V.Yudin (Qirg.NIIVХ) sug
,
orish va zax qochirish maqsadlarida suv
chiqarishning optimal variantini tanlab olish uchun hisoblangan xarajatlar miqdorini
xarakterlovchi quyidagi ifodani iqtisodiy samaradorlikning asosiy mezoni sifatida taqdim
etadi:
min
i
H
i
K
E
C
(6.22)
Bu yerda: C
i
– ko’rib chiqilayotgan variant asosida bir yilda yetishtirilgan
mahsulotning tannarxi, so’m;
E
H
– tarmoq bo’yicha normativ samaradorlik koeffitsiyenti (0,1);
Q
i
– ҳar bir variant bo’yicha sarflangan kapital mablag
,
lar, so’m.
M.A.Sobitov va V.L.Myaqushqolarning ishlariga asoslanib, A.V.Yudin Chu vodiysi
sharoiti uchun kapital mablag sarflash miqdorini aniqlashning ko’rib chiqilayotgan hamma
variantlarida qo’llanilsa bo’ladigan formulasini topdi:
1
n
Af
K
a
(6.23)
Bu yerda: n
1
– quduqlarning umumiy soni;
A – W
V
mln. m
3
hajmdagi suv ombori qurilishiga sarflangan kapital mablag
,
lar A,
W
V
mln. so’mni tashkil etadi;
f – burg
,
quduqlar chuqurligi;
47
,
0
a
(taqribiy hisoblar uchun 0,5 qilib olish mumkin).
Maxsulot tannarxi S
i
xizmatchi xodimlarini saqlab turish uchun ketadigan har
yilgi sarflar; P
sh
kapital mablag
,
sarfi R
q
hamda remont va elektr energiya uchun
bo’ladigan sarflar; P
N
va to’la tiklash uchun chiqariladigan ajratmalar R
a
dan tashkil
topadi.
Yuqorida aytib o’tilganlar hisobga olinib, suv chiqarish variantlari samaradorligini
aniqlashning kengaytirilgan formulasi hosil qilinadi:
F
W
А
Р
P
n
T
H
Q
РАf
P
n
B
Ш
X
a
Ш
)
(
102
)
(
1
1
1
1
1
(6.24)
Bu yerda: Q
1
– bitta quduqning debiti, m
3
/sek;
H
X
– foydalanilayotgan qavat p’ezometrik sathining hisobiy pasayishi;
n – ayni vaqtda ishlab turgan burg
.
quduqlar soni;
γ – tortib chiqariladigan suvning ҳajmiy og
,
irligi;
α – elektr energiyaning qiymati, so’m/kvt – soat;
η –nasos qurilmasining FIK;
T – nasos qurilmasining bir yilda ishlagan vaqti, soat;
P – amartizatsion ajratmalar % (ularning qoplanish muddati ham hisobga olingan).
Shu vodiysidagi sharoit uchun quyidagilar aniqlangan:
)
977
500
(
47
,
0
1
f
n
x
- quduqlar qurish va foydalanish uchun ketadigan
sarflar;
102
1
T
H
Q
у
X
- elektr eyenrgiya uchun ketgan sarflar;
1
,
13
10
Z
. W
B
- suv ombori qurilishi va undan foydalanish uchun tala qilingan
paytda (ketadigan jami sarflar) kapital mablag
,
sarfi, amortizatsiya ajratmalari va x.k.
Zax qochirishda suv omborlari qurish va ularga xizmat qo’rsatish xarajatlari
bo’lmasligi ham mumkin ekanligi hisobga olinsa, (6.24) formulasi quyidagi ko’rinishga
ega bo’ladi:
F
n
T
H
Q
f
n
X
102
)
977
500
(
1
47
,
0
1
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatqichi F ning eng kichik qiymati S
OPТ
, Т, n va
boshqa turli xil parametrlar uchun texnika – iqtisodiy jixatdan eng maqbul variantlarini
beradi (6.23, 6.24).
F parametrini aniqlashda hisoblashni osonlashtirish uchun A.V.Yudin (xisoblar
1984 yil narxlari asosida bajarilagan) x, u, z qiymatlarini alohida hisoblab chiqish
imkonini beradigan nomogrammani (61 - rasm) taqdim etadi (nomogrammadan foydalanish
yo’li uning o’zida strelkalar bilan ko’rsatilgan).
Do'stlaringiz bilan baham: |
