Zootexniya fakulteti



Download 389 Kb.
bet1/3
Sana26.01.2020
Hajmi389 Kb.
#37135
  1   2   3
Bog'liq
G'ofurova Nargiza

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI

ZOOTEXNIYA FAKULTETI

Dorivor o’simliklarni yetishtirish va qayta ishlash texnologiyasi ta’lim yo’nalishi 3-kurs, 17.41-guruh talabasi

G’ofurova Nargiza Dilshodjon qizining

Oziq - ovqat sifatida foydalaniluvchi ,efir moyli va dorivor o’simliklar intraduksiyasi” mavzusidagi



Kurs ishi

Bajardi : _________________

Qabul qildi : _________________




KIRISH.




I. BOB.

ADABIYOTLAR SHARHI


3

II .BOB.

OZIQ – OVQAT SIFATIDA FOYDALANILADIGAN DORIVOR O’SIMLIKLAR HAQIDA UMUMIY MALUMOT.


7

III.BOB.

OZIQ –OVQAT SIFATIDA FOYDALANILADIGAN EFIR MOYLI DORIVOR O’SIMLIKLARNI YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI.


16

III.1.

EFIR MOYLI O’SIMLIKLARNI YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI


23

III.2.

DORIVOR O’SIMLIKLARNI AHAMIYATI.


36

III.3.

DORIVOR O’SIMLIKLARNI INTRADUKSIYA QILISH.


38




XULOSA.


41




ILOVA




KIRISH.

Mavzuning dolzarbligi: Dorivor o‘simlikni ko‘paytirish mamlakatimizda dorivor o‘simliklar xomashyosini mahalliy sharoitda yetishtirish, farmatsevtika sanoati ehtiyojini ta'minlash va oziq-ovqat ziravori sifatida eksport qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Loyiha taqdimotida o‘simlikning shifobaxsh xususiyatlari, O‘zbekistonda za'faron plantatsiyalarini tashkil etish bo‘yicha iqlim sharoitidan kelib chiqqan holda tanlangan tumanlar, o‘simlik yetishtirish agrotexnologiyasi to‘g‘risida ma'lumot berildi. Prezident za'faron plantatsiyalarini tashkil etish mahalliy farmatsevtika sanoati uchun xomashyo manbaini yaratishda muhim ahamiyat kasb etishini qayd etdi. Za'faron yetishtirish uchun mutaxassislar tayyorlash, buning uchun alohida kollejni tanlash va yoshlarni o‘qitish, Toshkent davlat agrar universitetida mutaxassislar tayyorlash lozimligini ta'kidladi. Za'faron o‘simligini yetishtirish, kelajakda uni ko‘paytirish bo‘yicha markaz tashkil etish maqsadga muvofiq ekanligi qayd etildi. Bu markazda dorivor va oziq-ovqat o‘simliklari turlarini tanlash, ilmiy-tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yish, yosh kadrlarni sohaga yo‘naltirish, pirovardida chet el ilg‘or texnologiyalarini o‘rganish va eksportni tashkil etish bo‘yicha topshiriqlar berildi.

Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Bugungi kunda za'faron Eron, Turkiya, Ozarbayjon, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Avstraliya kabi o‘n beshdan ortiq mamlakatda yetishtiriladi. Mamlakatda ushbu o‘simlikni ko‘paytirish va plantatsiyalarini tashkil etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika bog‘i olimlari tomonidan olib borildi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, za'faron O‘zbekiston tuproq-iqlim sharoitiga to‘liq mos bo‘lib, uni Farg‘ona vodiysi, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Navoiy va Jizzax viloyatlarining tog‘ va tog‘oldi hududlarida, bog‘ va tokzorlar qator oralarida, o‘rmon hududlarida yetishtirish imkoniyati mavjud. Xalq tabobatida za'faron o‘nlab xastaliklarni davolashda ishlatilgan

Mavzuning maqsadi:Oziq-ovaqt sifatida foydalaniladigan efir moyli va dorivor o’simliklarni biologiyasi, ahamiyati, ishlatilishi va yetishtirish texnologiyasini o’rganish.

Kurs ishining ilmiy-uslubiy jihatlari: Dorivor va oziq-ovqat o‘simliklari turlarini tanlash, ilmiy-tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yish, yosh kadrlarni sohaga yo‘naltirish, pirovardida chet el ilg‘or texnologiyalarini o‘rganish va eksportni tashkil etish bo‘yicha topshiriqlar berildi.

Kurs ishining hajmi va tarkibiy tuzilishi:Kurs ishi komputerda yozilgan bo’lib ,hajmi betda iborat. U kirish, 3 ta bob , xulosa va foydalanilgan adabiyaotlardan ,

I.BOB. ADABIYOTLAR SHARHI.

Hozir deyarli barcha qitʼalarda yetishtirilayotgan madaniy oʻsimliklarning koʻpchiligi turli geografik oʻlkalardan tarqalgan, "koʻchirib keltirilgan" oʻsimliklar hisoblanadi. 16—17-asrlarda Amerikadan Yevropaga makka-joʻxori, kartoshka, kungaboqar, pomidor, tamaki va boshqa tarqalgan boʻlsa, 17-asrdan boshlab Shim. Amerikada Yevropadan keltirilgan olxoʻri, olma, nok, kashtan va boshqa oʻstirildi, Avstraliyada makkajoʻxori, qovoq, zaytun, uzum, sitruslar paydo boʻldi. Oʻsimliklar tabiiy arealdan yangi hududlarga I. qilinganda turlar (navlar)ning hayotchanligi va I.ning maqsadi boʻlgan qimmatli xoʻjalik belgilarining yaxshilanishi yuz beradi: meva (urugʻ) hosildorligi koʻtariladi, fitomassa koʻpayadi, muhitning turli omillariga, kasallik, zararkunandalarga chi-damliligi ortadi va boshqa "Oʻz markazlari"dan I. etilishi oʻsimliklar arealini maʼlum doirada kengaytirdi va bu borada ayrim oʻsimliklarning bir-lamchi markazlar bilan boʻlgan aloqasi uziladi. Mas, yer yongʻoqning vatani — Shim. Argentina, biroq hozir yer yongʻoq eng koʻp ekvatorial Afrikada yetishtiriladi. Kartoshkaning vatani — Jan. Amerika boʻlsa ham, u dunyoning koʻpgina davlatlarida asosiy oziq mahsuloti hisoblanadi.

Oʻrta Osiyo ham koʻpgina madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish marka-zi hisoblanadi va bu yerda ularning xilmaxil shakllari uchraydi. Shu bilan bir qatorda, 19-asrda va undan avval Oʻrta Osiyoga aholiga nomaʼlum boʻlgan oʻsimliklar keltirilgan, ular iqlimlashtirilib, asosiy ekinlarga aylangan. Oʻrta Osiyoda, shu jumladan, Oʻzbekistonda I. natijasida kartoshka, pomidor, shirin qalampir, baqlajon, karam, ayrim koʻkat va ziravorlar, yer yongʻoq, hurmo, limon, unabi kabi sab-zavotlar, poliz ekinlari, meva turlari tarqaldi.

Oʻsimliklar Introduktsiyasi uchun materiallar yigʻish maqsadlarida madaniy oʻsimliklarning birlamchi va ikkilamchi kelib chiqishi markazlariga ilmiy ekspeditsiyalar

uyushtiriladi (mas, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Oʻsimliklar eksperimental biologiyasi instituti gʻoʻzaning yovvoyi turlarini yigʻish boʻyicha akademik A. Abdullayev boshchiligida 1975 yilda Meksika, 1984 yilda Peru, 1989—90 yillarda Shri Lanka, Hindiston, Xitoy, 1997 yilda Avstraliyaga ilmiy ekspeditsiyalar yuborgan). Botanika va seleksiya muassasalarida oʻsimliklar I.si va soʻngra ularni iqlimlashtirish ishlari olib boriladi.20-asrning 30-yillarida Oʻzbekistonda tashkil etilgan ilmiy tashkilotlar ilmiy reja asosida jahon madaniy va yovvoyi oʻsimliklarining xilma-xil turlarini yigish, I. ishlarini boshladilar. Hozirgi Oʻzbekiston oʻsimlikshunoslik, Oʻzbekiston gʻoʻza seleksiyasi va urugʻchiligi, Genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi, Botanika i. t. institutlari va Botanika bogʻida I.langan va mahalliy navlar asosida turli ekinlarning kolleksiyalari tashkil etilgan.Jahon mamlakatlari oʻrtasida ilmiy hamkorlik kengaygan sharoitlarda I.ning vazifasi oʻsimliklarni ilmiy asosda yangi oʻlkalarga jalb etish va mavjud ekinlar nav tarkibini zamonaviy sanoat navlari bilan boyitishdan iborat (yana q. Adaptatsiya, Areal, Iqlimlashtirish).

O‘rmon xo‘jaliklari tomonidan 30 gektar yer maydonida za’faron plantatsiyalari tashkil etilmoqda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Andijon viloyatiga tashrifi davomida o‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish bo‘yicha loyihalar bilan tanishish jarayonida za’faron plantatsiyalarini tashkil etish yuzasidan alohida to‘xtalib o‘tgan edi.



''Shafran'' ilmiy- tadqiqot markazining ilmiy o‘rganishlari va za’faron o‘simligi agrotexnikasi tavsiyalari asosida hozirgi kunda Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax, Namangan, Farg‘ona, Andijon, Toshkent viloyatlari o‘rmon xo‘jaliklarining jami 30 gektar yer maydonlarida qo‘mita boshchiligida za’faron plantatsiyalari tashkil etilmoqda.Prezident Shavkat Mirziyoyev shu yil 24-25 fevral kunlari Qashqadaryo viloyatiga tashrifi davomida mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta'minlash va aholi farovonligini oshirishga qaratilgan istiqbolli loyihalar qatorida 2017-2019 yillarda o‘rmon fondi yerlari va fermer xo‘jaliklarida dorivor o‘simliklar plantatsiyalarini tashkil etish loyihasi bilan ham tanishdi. Loyihaga ko‘ra mamlakatning 23 tumanida 50 gektardan ziyod maydonda za'faron plantatsiyalarini tashkil etish, uning xomashyosidan farmatsevtika sanoatida foydalanish, mahsulotni eksportga yo‘naltirish rejalashtirilgan. Gulsafsardoshlar oilasiga mansub za'faron shamoldan pana, janub tomonga biroz qiya bo‘lgan, quruq tuproqlarda o‘sadi. Uni ekish muddati o‘simlik tinim davriga o‘tgan vaqtda, ya'ni iyul-avgust oylariga to‘g‘ri keladi. Za'faron tuganak piyozlari 10 santimetr uzoqlikda, 15 santimetr chuqurlikda, 60 santimetr kenglikda ekiladi. Za'farondan olinadigan dorivor xomashyo – qizil rangli gul ustunchasi oktabr-noyabr oylarida teriladi va za'faron tayyorlash punktlariga yuboriladi. Bir gektar plantatsiyadan o‘rtacha 4 kilogramm, ikkinchi yili 7-8, keyingi yillarda 15-16 kilogramm dorivor hosil olinadi. Jahon bozorida 1 kilogramm xomashyoning narxi 400 dollardan 1000 dollargacha baholanadi. Bugungi kunda za'faron Eron, Turkiya, Ozarbayjon, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Avstraliya kabi o‘n beshdan ortiq mamlakatda yetishtiriladi. Mamlakatda ushbu o‘simlikni ko‘paytirish va plantatsiyalarini tashkil etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika bog‘i olimlari tomonidan olib borildi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, za'faron O‘zbekiston tuproq-iqlim sharoitiga to‘liq mos bo‘lib, uni Farg‘ona vodiysi, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Navoiy va Jizzax viloyatlarining tog‘ va tog‘oldi hududlarida, bog‘ va tokzorlar qator oralarida, o‘rmon hududlarida yetishtirish imkoniyati mavjud. Xalq tabobatida za'faron o‘nlab xastaliklarni davolashda ishlatilgan. Abu Ali ibn Sino za'faron ichish rangni chiroyli, ko‘zni ravshan, yurakni quvvatli, nafas a'zolarini sog‘lom qilishini yozib qoldirgan. Hozirgi kunda ushbu o‘simlik tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida keng ishlatiladi. Uning tarkibida 50 foizdan ortiq bo‘yoq beruvchi krotsin, 2,7 foiz yog‘, 0,32 foiz efir moyi, V, V2 vitaminlari, azotli moddalar, qand, kaliy va kalsiy birikmalari mavjud bo‘lib, ko‘plab kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. O‘simlik o‘ziga xos xushbo‘y hidi, yorqin rang va ta'm berishi bois turli taomlarga qo‘shiladi. Undan qandolat mahsulotlari, kremlar, muzqaymoq tayyorlashda ham foydalaniladi. Za'faron qo‘shilgan oziq-ovqat mahsulotlari bir necha kungacha sifatini yo‘qotmaydi. Joriy yildan boshlab Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ va Kitob tumanlarida 4 gektardan, Shahrisabz tumanida 3 gektar maydonda za'faron plantatsiyalarini barpo etish mo‘ljallanmoqda. Ushbu o‘simlikni ko‘paytirish mamlakatimizda dorivor o‘simliklar xomashyosini mahalliy sharoitda yetishtirish, farmatsevtika sanoati ehtiyojini ta'minlash va oziq-ovqat ziravori sifatida eksport qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Loyiha taqdimotida o‘simlikning shifobaxsh xususiyatlari, O‘zbekistonda za'faron plantatsiyalarini tashkil etish bo‘yicha iqlim sharoitidan kelib chiqqan holda tanlangan tumanlar, o‘simlik yetishtirish agrotexnologiyasi to‘g‘risida ma'lumot berildi. Prezident za'faron plantatsiyalarini tashkil etish mahalliy farmatsevtika sanoati uchun xomashyo manbaini yaratishda muhim ahamiyat kasb etishini qayd etdi. Za'faron yetishtirish uchun mutaxassislar tayyorlash, buning uchun alohida kollejni tanlash va yoshlarni o‘qitish, Toshkent davlat agrar universitetida mutaxassislar tayyorlash lozimligini ta'kidladi. Za'faron o‘simligini yetishtirish, kelajakda uni ko‘paytirish bo‘yicha markaz tashkil etish maqsadga muvofiq ekanligi qayd etildi. Bu markazda dorivor va oziq-ovqat o‘simliklari turlarini tanlash, ilmiy-tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yish, yosh kadrlarni sohaga yo‘naltirish, pirovardida chet el ilg‘or texnologiyalarini o‘rganish va eksportni tashkil etish bo‘yicha topshiriqlar berildi.

O‘RMON XO‘JALIKLARI FAOLIYATI YANADA TAKOMILLASHTIRILDI

Endilikda Ugom-Chotqol davlat milliy tabiat bog‘i, Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasi, Burchmulla va Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaliklari faoliyati Toshkent viloyati mahalliy byudjeti mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi.Ugom-Chotqol davlat milliy tabiat bog‘i va uning tarkibiga kiruvchi Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasi, Burchmulla va Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaliklari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari haqidagi Hukumat qarori qabul qilindi.Bu haqida Adliya vazirligining “Huquqiy axborot” kanali xabar bermoqda.Endilikda Ugom-Chotqol davlat milliy tabiat bog‘i, Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasi, Burchmulla va Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaliklari faoliyati Toshkent viloyati mahalliy byudjeti mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi.Burchmulla va Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaliklari yil yakuni bo‘yicha olgan sof foydasining teng yarmi O‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasiga yo‘naltiriladi.Shuningdek, qaror bilan Ugom-Chotqol davlat milliy tabiat bog‘i, Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasi, Burchmulla va Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaligi xodimlari mehnatiga haq to‘lash tartibi tasdiqlandi.Unga ko‘ra, mazkur hududlarda ishlovchi xodimlar va inspektorlar doimiy yashash joyidan boshqa joyda bo‘lganligi uchun ularga eng kam ish haqining uch baravari (552 900 so‘m) miqdorida qo‘shimcha haq to‘lanishi belgilandi. Bundan tashqari, har oyda yo‘l transportiga eng kam ish haqining bir baravarigacha (184 300 so‘m) hamda tushlik ovqatlanish xarajatlariga eng kam ish haqining ikki baravarigacha (368 600 so‘m) to‘lov amalga oshiriladi.

II.BOB. OZIQ-OVQAT SIFATIDA FOYDALANILADIGAN O’SIMLIKLAR HAQIDA UMUMIY MALUMOT.

Dorivor oʻsimliklar - odam va hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini olish uchun, shuningdek, oziq-ovqat, atir-upa va kosmetika sanoatida ishlatiladigan oʻsimliklar — giyohlar. Yer yuzida Dorivor oʻsimlikning 10—12 ming turi borligi aniqlangan. 1000 dan ortiq oʻsimlik turining kimyoviy, farmakologik va dorivorlik xossalari tekshirilgan. Oʻzbekistonda Dorivor oʻsimlikning 700 dan ortiq turi mavjud. Shulardan tabiiy sharoitda oʻsaditan va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin oʻsimlik turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. Hozirgi davrda tibbiyotda qoʻllaniladigan doridarmonlarning qariyib 40—47% oʻsimlik xom ashyolaridan olinadi. Oʻsimliklar murakkab tuzilishiga ega boʻlgan jonli tabiiy kimyoviy labaratoriyalarda boʻlib, oddiy noorganik moddalardan murakkab organik moddalar yoki birikmalarni yaratish qobiliyatiga ega. Dorivor o'simliklarningning quritilgan oʻti, kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tuganagi, piyozi, poʻstlogʻi, bargi, guli, gʻunchasi, mevasi (urug’i), danagi, sharbati, qiyomi, toshchoyi, efir moyi va boshqalardan doridarmon tarzida foydalaniladi.

Dorivor o’simliklarni 2 xil tasniflash qabul qilingan: 1) taʼsir qiluvchi moddalarning tarkibiga qarab — alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli va boshqalarga bo’linadi 2) farmakologik koʻrsatkichlariga qarab — tinchlantiruvchi, ogʻriqqoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga taʼsir qiluvchi, marka-ziy nerv sistemasini qoʻzgʻatuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqalar. Dorivor oʻsimlikning taʼsir etuvchi moddalari alkaloidlar, turli glikozidlar (antraglikozidlar, yurakka taʼsir etuvchi glikozidlar, saponinlar va boshqalar), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va shilliq moddalar, efir moylari, vitaminlar, boʻyoq moddalar, fermentlar, fitonsidlar, kraxmal, oqsillar, polisaharidlar, azotli moddalar, moy hamda moy kislotalari va boshqalar birikmalar boʻlishi mumkin.

Dorivor oʻsimlikning organizmga taʼsiri uning tarkibidagi kimyoviy birikmalarning miqdoriga bogʻliq. Bu birikmalar oʻsimlikning qismlarida turli miqdorda toʻplanadi. Dorivorning taʼsirchanlik quvvati hamda sifati yuqori boʻlish davri ularning gullash hamda urugʻlash davrining boshlanishi vaqtiga toʻgʻri keladi. Dorivor moddalar baʼzi oʻsimliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, baʼzi oʻsimliklarning guli yoki mevasida, baʼzilarida ildizi yoki poʻstlogʻida toʻplanadi. Shuning uchun oʻsimliklarning asosan biologik aktiv moddalari koʻp boʻlgan qismi yigʻib olinadi. Oʻsimliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va tuganagi, odatda, oʻsimlik uyquga kirgan davrda kech kuzda yoki oʻsimlik uygʻonmasdan oldin erta bahorda tayyorlanadi. Oʻsimlikning meva va urugʻlari pishib yetilganda yigʻiladi, chunki ular bu paytda dori moddalariga boy boʻladi. Yangi yigʻib olingan dorivor oʻsimlik mahsuloti tarkibida (yer ustki aʼzolarida 85% gacha, ildizida 45% gacha) nam boʻladi. Bu nam yoʻqotilmasa (quritish yoʻli bilan oʻsimlik chirib, dori moddalari parchalanib, yaroqsiz boʻlib qoladi.

Odamlar qadim zamonlardan tabiat neʼmatlaridan foydalana boshlaganidan buyon dorivor oʻtlardan kasalliklarni davolashda foydalanib kelganlar. Bundan 3—4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy, Qadimgi Misr mamlakatlarida shifobaxsh oʻsimliklar haqida maʼlumotlar beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan Oʻrta Osiyo xalq tabobatida dorivor oʻsimlikdan foydalanib davolash oʻzining qadadimgi anʼanalariga ega. Shifobaxsh oʻsimliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida Abu Ali Ibn Sinoning "Al-qonun" asarida 476 ga yaqin oʻsimlikning shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari toʻgʻrisida maʼlumotlar keltiriladi. Hozirgi vaqtda Dorivor oʻsimlikning turi koʻpayib, xalq tabobati shifobaxsh oʻsimliklar bilan boyigan. Dorivor oʻsimlikdan koʻproq, anor, achchiqmiya, bodom, doʻgʻbuy, dorivor gulxayri, yongʻoq, jagʻ-jagʻ, zubturum, isiriq, itburun, omonqora, pista daraxti, sachratqi, choyoʻt, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, yalpiz, kiyikoʻt, togʻrayhon, qizilcha, qoqioʻt va boshqalar tarqalgan. Achchiqmiyadan paxikarpin, oqquraydan pesni davolashda qoʻllaniladigan psoralen, isiriqdan garmin, itsigekdan anabazin, omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin va boshqa alkaloidlar olinadi. Anor pustidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balgʻam koʻchiruvchi va yumshatuvchi, jagʻ-jagʻ va lagoxilusdan tayyorlangan dorilari qon ketishini toʻxtatuvchi, pista bujgʻuni va choyoʻtdan tayyorlangan dorilar meʼdaichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. S.Q. Islombekov nomidagi Toshkent farmatsevtika zavodida Oʻzbekistonda oʻsadigan va ekiladigan Dorivor oʻsimlikdan turli-tuman dorilar tayyorlanadi. Dorivor oʻsimlikni topish va ulardan alkoloidlar olishda Oʻzbekistan FA Oʻsimlik moddalari kimyosi institutining xizmati katta. Institutida 4000 dan ortiq oʻsimlikning turli organlari alkoloid olish maqsadida oʻrganilib, ulardan 1000 ga yaqin tabiiy birikmalar ajratib olingan. Shu asosda sitizin, galantamin kabi 20 dan ortiq qimmatli preparat yaratilgan va tibbiyotga joriy qilingan. Oʻzbekiston FA Botanika instituti va Botanika bogʻining efir moyli, dorivor va boʻyoqli oʻsimliklar labaratoriya ilmiy xodimlari mutaxassislar bilan hamkorlikda Oʻrta Osiyo hududida koʻp tarqalgan yuqumli kasalliklardan eng xavflisi sariq (gepatit)ni davolashda ekologik jihatidan toza, samaradorligi yuqori boʻlgan Dorivor oʻsimliklar xom ashyolaridan tayyorlangan "Safro haydovchi Hojimatov yigʻmasi"ni yaratdilar va bu yigʻma ilmiy tibbiyotda qoʻllashga va ishlab chiqarishga ruxsat etildi Tibbiyotda va farmatsiyada tarkibida kishi organizmiga ta’sir etuvchi kimyoviy moddasi boTgan dorivor o‘simliK organlari - mahsulotlari ishlatiladi. Dorivor mahsulotlar sifatida o‘simliklaming ildizi, bargi, po‘stlog‘i, guli, mevasi va boshqa qismlaridan foydalaniladi. Ularni kimyoviy birikmalar eng ko‘p yig‘ilgan davrda yig‘islitirib olish kerak.10 ‘simlik organlarini quyidagi muddatlarda yig‘ib olish kerak:

Barglar odatda o ‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganida yig‘ib olinadi.Barglar juda ohistalik bilan, iloji boricha o‘simlikka zarar etkazmasdan yig‘ib olinadi (belladonna, angishvonagul va boshqa o‘simlik barglari).Ba’zan o ‘t o ‘simliklaming bargini tayyorlash uchun yer ustki qismi о‘rib olinadi, so‘ngra barglari teriladi yoki yer ustki qismi quritib maydalanadi. Barglari ajratilib, poyasi bilan shoxlari tashlab yuboriladi. Bunda shox va gullar aralashmasi barglarga qo‘shilib ketishi mumkin (yalpiz, gazanda va boshqa о‘simliklar).

Vitaminlar saqlaydigan dorivor o‘simliklar

"Vitamin" so‘zi lotincha bo‘lib, "vita" - xayot va "amin" - NH guruhidan olingan va birinchi marta polshalik olim Kazimir Funk tomonidan 1911 yilda taklif etilgan. Ilk bor N.I.Lunin tomonidan 1880 yilda oq sichqonlarda tajriba o‘tkazilib, sut tarkibida oqsil, yog‘ va uglevodlar, tuzlardan tashqari hayot uchun zarur moddalar borligi e’tirof etilgan.

Vitaminlar tirik mavjudotlar organizmi uchun juda zarur, fiziologik ahamiyatli, fermentlar tizimi tuzilishi uchun muhim. Ularning ko‘pchiligi kimyoviy tuzilishi jihatidan murakkab organik moddalardir. Ular asosan turli o‘simliklarda, ho‘l meva, ovqat mahsulotlarida va sabzavotlarda bo‘ladi. Vitaminlarning 20 dan ortiq turi ma’lum. Ularning har biri fizik-kimyoviy tuzilishi va farmakologik xossalari bo‘yicha ma’lum bir vazifani bajaradi va bu jihatdan bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun ular bir - birini o‘rnini bosa olmaydi.Organizm uchun zarur bo‘lgan vitaminlar asosan turli ovqat mahsulotlari, ko‘proq har xil ko‘katlar va meva-sabzavotlar bilan o‘zlashtiriladi. Ularning ayrimlari (K, V6 vitamini) ichak mikroblari tomonidan ham ishlab chiqariladi, lekin bular organizm uchun kifoya qilmaydi.Vitaminlar hayot uchun zarur jarayonlarda qatnashib, o‘ziga xos tabiiy, noyob va zarur moddalar hisoblanadi. Ular organizmda sodir bo‘ladigan modda almashinuvida, asab va endokrin tizimining boshqarilishida, immunobiologik, qon ivish va boshqa turli jarayonlarda qatnashadi.Vitaminlar miqdori yetishmaganda organizmda gipovitaminozning alomatlari yuzaga kelib muayyan o‘zgarishlar bilan kechadi. Umuman olganda bu gipo-avitaminoz ko‘pincha ovqat tarkibida vitaminlar yetishmasligi, yoki ularning me’da-ichak yo‘lidan yaxshi so‘rilmasligi (jigar faoliyatining buzilishi, me’da-ichak kasalliklari), yoki organizmda ularga bo‘lgan ehtiyojning ortishi (homiladorlik, og‘ir operatsiyadan keyingi davr, surunkali yuqumli kasalliklar va boshqalar), organizmdan vitaminlarning ko‘p miqdorda chiqib ketishi (havo va tana haroratining ko‘tarilishi, og‘ir jismoniy mehnat va xakozo) natijasida vujudga keladi.Gipo -va avitaminoz holatlarida bemorlarga vitaminli dorilardan tashqari, vitaminlar saqlagan oziq-ovqatlar, ayniqsa ko‘katlar, meva-sabzavotlarni muntazam iste’mol qilish buyuriladi. Bular avitaminoz kasalligining oldini olish maqsadida va ayrim kasalliklarda xam (yurak-tomirlar, jigar, oshqozon-ichak va boshqalar) keng ko‘lamda qo‘llanadi.Tarkibida ko‘p miqdorda vitaminlar saqlagan o‘simliklar qatoriga quyidagi dorivor giyohlar va mahsulotlar kiradi: na’matak mevasi, qora qoraqat bargi va mevasi, o‘rmon qulupnayining bargi va mevasi, chetan mevasi, chakanda mevasi va moyi, tirnoqgul, gazanda bargi, makkajo‘xori onalik gulining ustunchasi, bodrezak po‘stlog‘i va mevasi, bozulbang guli, jag‘-jag‘ yer ustki qismi va boshqalar.

1. Na’matak. Shipovnik (Rosae L.).

Na’matakning bir necha turlari (Begger, itburun, tikanli, Dauriya, Fedchenko, Qo‘qon na’mataklari) bo‘lib, Markaziy Osiyo xududida ham ko‘p o‘sadi.Na’matak turlari chiroyli va xushbo‘y gulli tikanli bo‘talar (ularning ta’rifi va tarqalishi "Jigar kasalliklari" bo‘limida berilgan), mevasining tarkibida (quruq holda xisoblanganida) 4-6, ba’zan 18% gacha S vitamini, 0.3 mg% V2 vitamini, K vitamini (1 g mahsulotda 40 biologik birlik miqdorida), R vitamini 12-18 mg%, karotin va boshqa moddalar mavjud.Xalq tabobatida na’matakning ho‘l mevasi va uning qaynatmasi o‘tkir va surunkali jigar kasalliklarida (sariq, tosh) va boshqa xastaliklarda (buyrak, yurak, xafaqon, qon yo‘qotishda) qo‘llaniladi.Ibn Sinoning fikricha na’matak, ayniqsa uning guli tomoq murtak kasalliklarida foydalidir.Tibbiyotda na’matakning yetilgan mevalari polivitaminlar saqlovchi mahsulot sifatida ishlatiladi. Bemorni kasallikka qarshi chidamini (immunitetni) yaxshilash uchun, yallig‘lanishga qarshi, kamqonlikda, surunkali xoletsistitda, gipoatsid gastritda tavsiya etiladi. O‘simlikning urug‘idan olingan moyi tarkibida karotinoidlar va tokoferollar saqlanadi. Shu sababli u turli yaralarning bitishini tezlashtiradi (trofik yara, ko‘krak bezi yarasi, yo‘g‘on ichak yaralari va b.) va yallig‘lanishga qarshi dori sifatida ishlatiladi.Na’matakning mevasidan turli dorivor preparatlar tayyorlanadi. Chunonchi, askorbin kislota (kukun, draje, tabletka, eritma holida ampulada chiqariladi), mevasidan damlama, ekstrakt, karotolin, na’matak moyi va sharbat hamda tabletkalar tayyorlanadi.O‘simlik mevasi vitaminli va polivitaminli choylar - yig‘malar tarkibiga kiradi.Itburun na’matakdan (mevasidan) xolosas preparati tayyorlanadi va jigar kasalliklarida (gepatit, xoletsistit) buyuriladi.

2. Qora qoraqat. Smorodina chernaya (Ribyes nigrum L.).

Bo‘yi 1-1,5 m bo‘lgan bo‘ta o‘simlik sobiq Itifoqning yuvropa qismida, Sibirda va Markaziy Osiyoning tog‘li tumanlarida o‘sadi va o‘stiriladi.O‘simlikning bargi tarkibida 400 mg% gacha askorbin kislota, R vitamini va efir moyi mavjud. Mevasida S vitamini- 80-200 mg%, karotin 0,1 mg%, YE vitamin- 0,72 mg%, V vitamini- 0,02 -0.03 mg% va boshqalar bor.

Xalq tabobatida o‘simlikning mevasi va bargi qand kasalligida, ishtaha yomonlashganda, surunkali gastritda va enterokolitda, kamqonlikda, jigar kasalliklarida ishlatiladi. Qora qoraqatning bargi yallig‘lanishga qarshi va siydik haydovchi ta’sirga ega.

Tibbiyotda o‘simlik mevasi vitamin saqlaydigan mahsulot, parhez va davolash uchun turli kasalliklarda, ayniqsa S vitamini yetishmovchiligi bilan bog‘liq xastaliklarda (singa, gemorragik diatez, kamqonlikda, gipoatsid holatlarda, enterokolit va bronxitda) beriladi. Bundan tashqari, turli yuqumli kasalliklarning oldini olish va davolash uchun (gripp, angina, dizenteriya, ich terlama va boshqalar) asosiy spetsifik dori-darmonlar bilan birga tavsiya etiladi. Bundan asosiy maqsad bemor organizmini kasallikka qarshi chidamini oshirishdir. Ho‘l mevasi (200-250 g) xafaqonlik kasalligida ham beriladi.

3. O‘rmon qulupnayi. Zemlyanika lesnaya (Fragaria vesca L.).Ko‘p yillik, bo‘yi 5-20 sm bo‘lgan qo‘ng‘ir rangli ildizpoyali va mayda ildizli o‘t o‘simlik.O‘rmon qulupnayi (yertut) Markaziy Osiyoning TyanShan tog‘laridagi o‘rmon, o‘tloqlarida va Rossiyaning yuvropa qismidagi o‘rmonlarida o‘sadi.Qulupnay bargi tarkibida 250-260 mg% S vitamini, karotin va boshqa moddalar bor. Mevasi tarkibida esa 9.5% qand, organik kislotalar va bir qator vitaminlar (S vitamini -50-90 mg%, YE-0.54 mg%, karotin-0.03-0.05mg%, V6 -0,06 mg%, V1 -0,03 mg%, V2-0,05 mg% v.b.) mavjud.

Xalq tabobatida xo‘l va quritilgan mevasi, barglari va ildizi jigar (o‘tkir va surunkali xoletsistit, sariqlik, tosh), me’da-ichak (surunkali gastrit, enterokolit), bavosil, buyrak tosh va boshqa kasalliklarda ishlatiladi.Tibbiyotda singa xastaligida, ishtaxani ochish, ovqatni hazm qilish, qon ishlab chiqarishni yaxshilash maqsadida hamda oshqozon- o‘n ikki barmoq ichak yara, gastrit, enterokolitlarda, jigar va yurak kasalliklarida (miokardit, yurak ishemik kasalligi, xafaqonlik), kamqonlikda va boshqa xastaliklarda o‘simlikning mevasi va bargidan tayyorlangan damlama va qaynatma qo‘llaniladi.

4. Chakanda. Oblepixa krushinovidnaya (Hippophayo rhamnoides L.).

O‘simlik asosan chakalakzorlarda Markaziy Osiyo, ¶arbiy va Sharqiy Sibirda o‘sadi (o‘simlikning ta’rifi "Me’da- ichak kasalliklari" bo‘limida berilgan).Chakanda mevasining tarkibida 450 mg% S vitamini , 0.035 mg% V1 vitamini, 0,05 mg% va V2 vitamini, 145 mg% YE vitamini, 60 mg% karotin va boshqa moddalar uchraydi.

Xalq tabobatida yetilgan mevalari va shirasi ishtahani yaxshilash, uchun va sirtdan qon ketishida ishlatiladiChakandaning gullaridan tayyorlangan bo‘tqa yaralar bitishini tezlashtirish va yallig‘lanishga qarshi dori vositasi sifatida qo‘llanadi.Tibbiyotda chakanda moyi yallig‘lanishga qarshi, yara bitishini tezlashtiruvchi va og‘riq qoldiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligida, surunkali gastritda, yarali kolitda, teri kuyishida va sovuq olganda, ekzemada va boshqa teri kasalliklarida ham qo‘llanadi.

5. Bodrezak. Kalina obiknovennaya (Viburnum opulus L.).

O‘simlik Rossiyaning yuvropa qismining o‘rmon zonasida, Kavkazda va Sharqiy Qozog‘istonda o‘sadi. Xiyobonda va bog‘larda o‘stiriladi. (O‘simlikning ta’rifi "Qon oqishini to‘xtatuvchilar" bo‘limida berilgan).Maxsulot (po‘stloq va mevasi) tarkibida 70-80 mg% S vitamini, 28-31 mg% K vitamini, 21 mg% karotin, viburnin glikozidi va boshqa moddalar bor.Tibbiyotda o‘simlik po‘stlog‘ining dorivor preparatlari bachadondan qon ketishini to‘xtatish hamda og‘riqli hayz ko‘rishda ishlatiladi.Bodrezak mevasi xalq tabobatida me’da yarasi kasalligini davolashda va kuchsiz siydik haydovchi vosita sifatida qo‘llanadi.O‘simlik po‘stlog‘idan suyuq ekstrakt va damlama tayyorlanadi. Mevasidan esa damlama tayyorlanadi. Mevasi vitaminli choylar-yig‘malar tarkibiga kiradi.

6. Bozulbang. Lagoxilus opyanyayuщiy (Lagochilus inebrians Bge.).

O‘simlik respublikamiz viloyatlarida (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo) o‘sadi. (O‘simlikning ta’rifi "Qon oqishini to‘xtatuvchilar" bo‘limida keltirilgan). Lagoxilus (bozulbang) guli tarkibida K vitamini, 0.6-1.7% lagoxilin, askorbin kislota va boshqa moddalar bor. O‘simlik gulidan damlama, nastoyka, qaynatma va quruq ekstrakt preparatlari tayyorlanadi.O‘simlik preparatlari tibbiyotda bachadondan, o‘pkadan, me’da va o‘n ikki barmoq ichak yarasidan, burundan qon ketishida, gemofiliya, Verlgof bavosil kasalligida ishlatiladi.Prof. T.P.Pulatova tomonidan lagoxilusning ayrim turlari o‘rganilgan va tibbiyotda ishlatilishga tavsiya etilgan.

7. Jag‘-jag‘. Pastushya sumka obiknovennaya (Capsella bursa pastoris Medic.).

Barcha aholi yashaydigan yerlarda, yo‘l chekkalarida, o‘tloqlarda, ekinlar orasida o‘sadi. (O‘simlikning tasviri "Qon oqishini to‘xtatuvchilar" bo‘limida keltirilgan). O‘simlik mahsuloti tarkibida 0.12% askorbin kislota, K vitamini, gissonin glikozidi va boshqa moddalar bor.O‘simlik yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq ekstrakt tug‘ruqdan keyin bo‘ladigan bachadondan qon ketishida - atonik qon oqishida qon to‘xtatuvchi sifatida ishlatiladi.

8. Ikki uyali gazanda. Krapiva dvudomnaya(Urtica dioica L.).

O‘simlik yo‘l yoqalarida, ariq bo‘ylarida, nam va salqin o‘rmonlarda, aholi yashaydigan yerlarda o‘sadi (o‘simlikning ta’rifi "Qon oqishini to‘xtatuvchilar" bo‘limida keltirilgan). Markaziy Osiyoda uchraydi.Mahsulot tarkibida 100-1600 mg% S vitamini, 4.52-7.5 mg% K vitamini va 14-50 mg% V2 vitamini, karotinoidlar va boshqa moddalar bor.Xalq tabobatida o‘simlik bargi, guli, shirasi, ildizi va urug‘i ishlatiladi. Ular damlama, qaynatma shaklida qon ketishida, gastritda, revmatizmda, jigar va siydik qopi kasalliklarida qo‘llanadi.Ibn Sino maydalangan o‘simlik bargini burundan qon ketishida, yiringli yaralarni davolashda ishlatgan.

I. Ikki uyali gazanda (Urticf Dioica L.

II. Teshik dalachoy ( Hypericum perforatum L.)

Tibbiyotda gazanda bargidan tayyorlangan damlama, suyuq va quyuq ekstraktlar, barg briketi bachadondan, ichakdan va buyrakdan qon ketishida (damlama va suyuq ekstrakti) samarali hisoblanadi. Bundan tashqari, o‘simlik preparatlari aterosklerozda, kamqonlikda, xoletsistitda, me’dan va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligida hamda avitaminozlarda tavsiya etiladi.Mahsulot me’da-ichak kasalliklarida qon to‘xtatish uchun ishlatiladigan choy-yig‘malar tarkibiga kiradi.Yuqorida keltirilgan o‘simliklardan tashqari turli vitaminlarni ko‘p miqdorda saqlaydigan noz-ne’matlardan limon, apelsin, mandarin, xurmo, olma, gilos, sarimsoq piyoz, oshpiyoz, rayhon va boshqalarni e’tibordan soqit qilib bo‘lmaydi.

Hududimizda o‘sayotgan va o‘stiriladigan mevalar, sabzavotlar, ko‘katlar ko‘p sonli vitaminlarni saqlaydi, ularni muntazam iste’mol qilib turish bir qator kasalliklarning oldini olishiga va davolashga imkon beradi



Download 389 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish