Зоопсихология ч дарвин Reja

11 –mavzu: Зоопсихология Ч Дарвин
Reja:
1 Ch.Davrin va evolyutsion nazariya.
2 Instinkt.Xayvonlar va insonlar psixikasi.
3 Davrina Djon Romanesning qarashlari.
4 Loyd- Morganning “ Iqtisodiyot qonuni”.
5 J.Lev “Tropizm nazariyasi”. Aqliy harakatlar xabardorligi
Зоопсихология (ҳайвонлар психологияси)
Зоопсихология – бу ҳайвонларнинг нерв системаси тараққиётига, биологик систематикасига (ҳайвонларнинг ҳар хил турига), шунингдек яшаш тартиби хусусиятларига биноан уларнинг__психик ҳаёт формаларини ўрганадиган фандир.
Бу психология ҳар хил ҳайвонлар психикасини бир-бирига таққослаб, қиёсий қилиб ўргангани учун, қиёсий психология деб аталади. Бу психология психика тараққиётни ҳайвон организмларининг биологик тузилишига боғлаб ўрганганлиги учун у биологик психология деб ҳам юритилади.
Ҳайвонлар ҳулқини ўрганишга бўлган қизиқиш жуда қадим замонлардаёқ пайдо бўлган. Олимлар томонидан бой маълумотлар тўпланган.
Янги замонда табиатшунослардан Ж. Ламарк (1744 – 1802 и.) ва Ч. Дарвин ҳамда улар эволюцион таълимоти издошларининг асарлари айниқса катта аҳамиятга эга бўлди.
Зоопсихологиянинг тараққиётига бу фаннинг Россиядаги асосчиси биолог – дарвинист В.А.Вагнер (1849–1934 й.) катта ҳисса кушди. У бир қанча чуқур илмий асарлар ёзган, шулардан энг муҳимлари: «Қиёсий психологиянинг биологик асослари» икки томлик, «Биопсихология ва ёндош фанлар», «Психик қобилиятларнинг пайдо бўлиши ва тараққийси» 1–9 нашри, «Қиёсий психологиядан этюдлар»дир.
Юқори тараққий қилган ҳайвонлар психологиясини ўрганишда собиқ совет тадқиқотчилари ҳам жуда кўп қимматли ҳисса қўшдилар. Масалан, Н. Ю. Войтонис (1887-1946 й.) маймунлар ақлини, уларнинг ориентировка қилиш қобилияти ва қидириш фаолиятини, «қуроллар»дан фойдаланишни, тўдаланиш муносабатларини ўрганди. Войтониснинг энг муҳим асари «Ақл тараққиётининг илк тарихи» (1949 й.) эди.
Айниқса Н.Н.Ладигина-Котснинг юқори тараққий қилган ҳайвонлар психологияси соҳасидаги тадқиқотлари шуҳрат қозонди. У маймунлар фаолиятининг турли хил формаларини батафсил тасвирлаб берди: ҳайвон ва инсон тафаккурининг сифат жиҳатидан фарқини ўрганди, маймун (шимпанзе) ва инсон боласи психикасини таққослаб текширди, ҳайвонлар ҳулқини ўрганишнинг янги методикасини ишлаб чиқди. Лади­гина–Котс тадқиқотларининг натижалари унинг қуйидаги асарларида босиб чиқарилган: «Шимпанзенинг билиш қобилиятларини текшириш (1923 й); «Эксперимент шароитларида мослашиш-ҳаракат малакалари» (1928 й.); «Инсон боласи ва шимпанзе боласи» (1935 й.).
Ҳайвон психикаси ҳақидаги таълимотда икки оқим – антропоморфик (идеалистик) ҳамда механистик (материалистик) оқимлар кураш олиб бордилар. Биринчи оқим вакиллари ҳайвонлар ҳулқида уларнинг инсонларникига ўхшаган субъектив психик ҳаёти намоён бўлади, деб ҳисобладилар. Бу илмга асосланмаган оддий қараш эди. Дарвин ва унинг бир қанча издошлари (Ромене ва бошқалар) ҳайвон ҳулқининг баъзи мураккаб формаларини «ақлли» ҳаракатлар деб талқин қилдилар.
Декарт ўз замонасида, ҳайвонлар – бу фақат машина уларда руҳ йўқ уларнинг бутун ҳулқи фақат механик мушак ҳаракатлардангина иборатдир деб жар солди.
В.А.Вагнер ўз текширишларида ҳайвонлар ҳулқини тушунтиришда антропоморфизмни ҳам, соддалаштирилган ме­ханик таълимотини ҳам танқид қилди.
Ҳайвон психикасини ўрганиш соҳасида немис олими Вольфганг Келлер ҳам муҳим ишлар қилди. Бироқ, у ўзининг «Одамсимон маймунларнинг ақлини текшириш» (1917 и.) деган ва бошқа психологик асарларида маймун психикаси билан одам психикасининг фарқларини аниқ кўрсатиб бермайди. Бу антропоморфик қарашлар И.П.Павлов томонидан қаттиқ танқид килинди. И. П. Павлов маймун ва бошқа ҳайвонлар психик фаолиятининг моддий шартли-рефлектор асосини исботлаб берди.
Charlz Darvinning evolyutsion ta'limotining g'alabasi bilan tabiatshunoslikda tirik tabiatdagi rivojlanishning yagona shakli, organik dunyoning uzluksizligi g'oyasi mustahkam o'rnashdi. Darvinning o'zi hayvonlar va odamlarning aqliy faoliyati evolyutsiyasiga katta e'tibor bergan. U "Odamlarda va hayvonlarda his-tuyg'ularning ifodasi" fundamental ishini, shuningdek, hayvonlarning xatti-harakatlari bo'yicha bir qator maxsus asarlarni yozgan. Darvinning kelib chiqishi uchun Darvin instinkt deb nomlangan maxsus bob yozgan. Darvin instinktlarni o'rganishga bergan ahamiyati, ularning odamlarda va hayvonlarda umumiy mulk sifatida mavjudligini isbotlaydi, u odamning hayvon ajdodidan kelib chiqishiga dalillardan biri sifatida qaraydi. Darvin instinktning batafsil ta'rifini berishdan tiyildi, ammo shunga qaramay, u "ilgari tajribasiz yoki ko'plab shaxslar tomonidan teng ravishda, ularning qaysi maqsadda ishlab chiqarilishini bilmasdan" bajaradigan hayvonning harakatini yodda tutganligini ta'kidladi. Shu bilan birga, u "bu ta'riflarning hech biri umumiy emasligini" asosli asos bilan ta'kidladi.
19-asrning birinchi yarmida hayvonlarning xulq-atvorining taniqli tadqiqotchisiga murojaat qilish. Frederik Kuvye (taniqli zoologning ukasi va umurtqali hayvonlar paleontologiyasining asoschisi Jorj Kuvier), Darvin instinktni odat bilan taqqoslaydi va ongga nisbatan ularning namoyon bo'lishining bir qator umumiy xususiyatlariga ishora qiladi. Ammo shu bilan birga, u "instinktlarning muhim qismi bir avlodning odatidan kelib chiqadi va nasldan naslga o'tib keyingi avlodlarga o'tadi deb o'ylash katta xato bo'ladi" deb ogohlantiradi. va bu o'zgarishlarni instinktiv xatti-harakatlarning yangi shakli shakllanmaguncha to'plash. Darvin "instinktlar o'zgaruvchan va tanlov ularga ta'sir qilishi va yaxshilanishi mumkinligini" ko'rsatishga intildi. Darvin o'z kontseptsiyasini quyidagicha shakllantirgan: «Zo'rg'a, har qanday murakkab instinktlar tabiiy tanlanish ta'sirida rivojlana olmaydi, aks holda kuchsiz, ammo foydali og'ishlarning sekin va asta-sekin to'planishi. Shunday qilib, organik xususiyatlarda bo'lgani kabi, tabiatda ham har bir murakkab instinkt rivojlangan bosqichma-bosqich o'tishni topishimiz kerak - bu faqat har bir turning to'g'ridan-to'g'ri ajdodlari qatorida kuzatilishi mumkin, ammo biz bu bosqichma-bosqichlikning ba'zi belgilarini topishimiz kerak avlodlarning lateral chiziqlari yoki hech bo'lmaganda ba'zi bir bosqichma-bosqichlik mumkinligini isbotlashimiz kerak va biz buni haqiqatan ham isbotlashimiz mumkin.” Darvin, hayvonlarning instinktiv xatti-harakatlarining juda murakkab shakllarining kelib chiqishini tabiiy selektsiya harakati bilan izohlash mumkin, xususan, kuku uyasi parazitizmini, ba'zi chumolilar turlarining "qul instinkti" ni va "ma'lum bo'lgan instinktlarning eng ajablanari - asalarilarning qurilish instinkti" ni batafsil tahlil qilish bilan izohlash mumkin. " "Barcha organik mavjudotlarning rivojlanishini belgilaydigan bitta umumiy qonun, ya'ni ko'payish, o'zgarish, kuchlilarning tajribasi va kuchsizlarning o'limi" ning amal qilishi [29] Darvin yovvoyi va uy hayvonlari xatti-harakatlarining boshqa ko'plab misollarida ko'rsatib beradi. U irsiyatning instinktiv xatti-harakatlar evolyutsiyasidagi rolini, masalan, Janubiy Amerika va Buyuk Britaniyaning qo'zichoqlarida uyani loy bilan qoplashi yoki ayollarni Afrika va Hindistonning shoxli hayvonlaridagi tuynuklarga singdirishi kabi faktlar bilan tasvirlaydi.
Jismoniy mashqlar va odatlar, ya'ni individual o'rganish, Darvin, allaqachon ta'kidlab o'tilganidek, instinktiv xatti-harakatlarning shakllanishining tarixiy jarayoniga katta ahamiyat bermagan; u, xususan, chumolilar va asalarilarning ko'payish qobiliyatiga ega bo'lmagan va natijada to'plangan tajribani naslga o'tkazishga qodir bo'lmagan ishlaydigan shaxslarning yuqori darajada rivojlangan instinktlariga murojaat qildi. "Ishlayotgan yoki steril ayollarga xos bo'lgan odatiy odatlar, qancha vaqt bo'lishidan qat'iy nazar, faqat nasl beradigan erkaklar va unumdor ayollarga ta'sir o'tkaza olmas edi" [30] deb yozgan Darvin. "Va bu meni hayratga soladi, - deb davom etdi u, - shu paytgacha hech kim asossiz hasharotlarning bu namoyishiy misolidan Lamark tomonidan ilgari surilgan meros odatlar haqidagi taniqli ta'limotga qarshi foydalanmagan." Darvin faqatgina "ba'zi hollarda organning odatlanishlari yoki jismoniy mashqlar bilan shug'ullanishi ham o'z ta'sirini ko'rsatishi mumkin". Darvin Leybnitsning "Natura non facit saltum" ("Tabiat sakrab tushmaydi") asarini tabiat rivojlanishining yagona mezonini tan olganida, bu printsipni instinktlarga organizmlar tuzilishiga nisbatan ham tatbiq etganida yanglishgan. Ammo Darvin tirik tabiatdagi jarayonlarning o'zaro bog'liqligi g'oyasini himoya qilib, ularning moddiy mohiyatini isbotlab, hayvonlarning aqliy faoliyati ularning hayotiy faoliyatining boshqa barcha ko'rinishlari kabi bir xil tabiiy-tarixiy qonunlarga bo'ysunishini ko'rsatdi.

Darvinning hayvon instinktlarining maqsadga muvofiqligi to'g'risida aniq ilmiy izoh berganligi bu jihatdan juda muhimdir. Tananing tuzilish xususiyatlari kabi, tabiiy selektsiya, Darvinning fikriga ko'ra, tug'ma xulq-atvorda foydali o'zgarishlarni saqlaydi va zararli bo'lganlarni yo'q qiladi. Ushbu o'zgarishlar bevosita asab tizimidagi va sezgi organlaridagi morfologik o'zgarishlar bilan bog'liq, chunki xatti-harakatlarning o'ziga xos shakllari boshqa barcha morfologik belgilar singari meros bo'lib o'tgan va o'zgaruvchanlikka bo'ysunadigan asab tizimining tuzilish xususiyatlari bilan belgilanadi. Shunday qilib, instinktlarning maqsadga muvofiqligi moddiy jarayon - tabiiy tanlanish natijasidir. Albatta, bu ruhiy mohiyat va uning o'zgarmasligi haqidagi ilohiy qarashlarga, xususan, ilohiy donolikning namoyon bo'lishi sifatida instinktlarning maqsadga muvofiqligi haqidagi postulatga zid edi. Darvin "aqliy qobiliyatlar va instinktlarning rivojlanishi o'rtasida ma'lum bir o'zaro bog'liqlik mavjud va ikkinchisining rivojlanishi miyaning irsiy modifikatsiyasini nazarda tutadi" degan fikrda edi. Darvinning fikriga ko'ra, aqliy qobiliyatlarning rivojlanishi, miyaning ayrim qismlari "aniq, bir xil, ya'ni instinktiv tarzda" hissiyotlarga javob berish qobiliyatini asta-sekin yo'qotishi bilan bog'liq edi. [33] Shu bilan birga, Darvin instinktiv komponentlar hayvonlarda qanchalik ko'p hukmron bo'lsa, ikkinchisining filogenetik darajasi shunchalik past bo'ladi, deb hisoblagan.

Bugun, Darvinning ushbu bayonotlaridan yuz yildan ko'proq vaqt o'tgach, biz aqliy faoliyatning asosiy toifalarining bunday qarama-qarshiligiga rozi bo'la olmaymiz. Ikkinchisini "bir xilda" bajariladigan va o'zgaruvchan tarkibiy qismlarga bo'lishning o'zi shartli hisoblanadi, chunki har bir haqiqiy xulq-atvorda qat'iy va labil xulq-atvor elementlari bitta kompleksda paydo bo'ladi. Shunga ko'ra, har bir filogenetik darajada, bu elementlar, keyinroq ko'rsatilgandek, bir xil rivojlanish darajasiga etadi.