Zoologiya (Umurtqasiz hayvonlar)

O'noyoqli qisqichbaqasimonlar, shu jumladan daryo qisqichbaqasi va ko'pchilik dengiz qisqichbaqasimonlari (krablar, krevetkalar) go'shti uchun ovlanadi. Qisqichbaqasimonlar baliqlar, tishsiz kitlar va boshqa dengiz hayvonlarining asosiy ozig'i hisoblanadi.

Qisqichbaqasimonlarning ayrim vakillari quruqlikda yashashga moslashgan. O'zbekistonda zax, salqin va nam joylardan zaxkashlar (eshakqurtlar) keng tarqalgan. Ularni ayniqsa, bahor payti cho'l zonalarida ko'p uchratish mumkin. Zaxkashlar o'simlik qoldiqlari bilan oziqlanishi tufayli tuproqni yumshatib, uni chirindi moddalarga boyitadi.

Daryo qisqichbaqasi chuchuk suvli, ko'l, daryo va soylarda hayot kechiradi. Uning tuzilishi va rangi suv muhitida yashashga juda moslashgan. Tanasining ustki tomoni suv tubining rangiga mos keladigan ko'kimtir-qo'ng'ir, ostki tomoni esa oqish rangda bo'ladi. Shuning uchun suv ostida yashirinib yotgan qisqichbaqahi payqash qiyin.

Qisqichbaqa kun bo'yi toshlarning ostida yoki qirg'oq yaqinida daraxtlar ildizi ostidagi inlarida bekinib yotadi. Oziq izlab faqat kechqurunlari chiqadi. U hamma narsalarni yeyaveradi. Qisqichbaqaning asosiy ozig'i suv o'tlari, kasal hayvonlar (har xil mollyuskalar, hasharotlar lichinkasi), ularning murdalari yoki kasallangan hayvonlar hisoblanadi. U oziqning hidini yaxshi sezadi. Daryo qisqichbaqasi chiriy boshlagan baliq va baqalarning hidini uzoqdan sezadi.

Morfologik tuzilishi - tanasi xitin moddasidan iborat qattiq po'st bilan qoplangan. Xitin qoplag'ich uning tanasini va ichki a'zolarini har xil tashqi ta'sirdan himoya qiladi. Bundan tashqari, xitin qoplag'ich tanasi uchun tashqi skelet vazifasini ham bajaradi. Chunki unga ichki a'zolarining muskullari va oyoqlar kelib birikadi.

Qisqichbaqaning tanasi yirik boshko'krak va yassilashgan qorin bo'limlaridan iborat. Boshko'krak bosh va ko'krak bo'limlarining harakatsiz birikishi natijasida hosil bo'lgan va yaxlit boshko'krak qalqoni bilan qoplangan. Qalqonning boshqa ko'krak bo'limlari tutashgan joyida egatcha shaklidagi chokni ko'rish mumkin. Boshko'krak qalqoni boshning oldingi tomonida uzun o'simta hosil qiladi. Bu o'simtaning ikki yonida, harakatchan poyachalar ustida ko'zlar joylashgan. Boshining oldingi tomonida joylashgan bir juftdan uzun va kalta mo'ylovlari hid bilish va tuyg'u a'zolaridir. Og'iz teshigini uch juft jag' o'rab turadi. Ulardan-bir jufti yuqorigi jag', qolgan ikki jufti esa pastki jag' hisoblanadi.

Qisqichbaqa boshko'krak bo'limining pastki tomonida 8 juft bo'g'imli o'simtalari joylashgan. Dastlabki 3 juft o'simtalar oziqni ushlash va og'izga olib kelish hamda suvni jabra bo'shli'g'ida harakatga keltirish vazifasini bajarganligi tufayli ular jag'oyoqlar deb ataladi. Qolgan besh juft ko'krak o'simtalarining birinchi jufti qisqichlarni hosil qiladi, keyingi to'rt jufti esa haqiqiy yurish oyoqlari hisoblanadi. Qisqichlar oziqni tutish uchun xizmat qiladi.

Qorin bo'limi yetti bo'g'imdan iborat. Har qaysi bo'g'imda bir juftdan qorinoyoqlar bo'ladi. Bu oyoqlarning oldingi besh jufti ikki ayrili qorinoyoqlarni, keyingi ikki jufti esa dum suzgichlarini hosil qiladi.

Harakatlanishi - qisqichbaqa suv tubida ko'krak bo'limidagi to'rt juft yurish oyoqlari yordamida bosh tomoni bilan oldinga harab o'rmalab yuradi. Lekin u biror xavf sezib qolsa, dum suzgichlarini qorin tomonga tez-tez siltab, orqa tomoni bilan suzib ketadi.

Nafas olishi - daryo qisqichbaqasi jabralar orqali nafas oladi. Jabralar ko'krak bo'limidagi jag'oyoqlari va oldingi to'rt juft yurish oyoqlari asosida maxsus jabra bo'shlig'ida joylashgan. Jabra bo'shlig'ining oldingi, keyingi va qorin tomonlari ochiq, ustki va yon tomonlari esa boshko'krak qalqoni bilan yopilib turadi. Jag'oyoqlarning harakati tufayli jabra bo'shlig'idan doim suv o'tib turadi.

Ko'payishi va rivojlanishi - qisqichbaqalar ayrim jinsli hayvonlardir. Urg'ochisining qorin bo'limi boshko'kragiga nisbatan kengroq, erkagining qorin bo'limi aksincha torroq bo'ladi. Urg'ochisi erta bahorda bir necha yo`zlab tuxum qo'yadi. Tuxumlarini qorinoyoqlariga yopishtirib olib yuradi. Yoz boshlanishi bilan tuxumlardan qisqichbaqalar yetishib chiqadi. Ular dastlabki 10- 12 kun davomida urg'ochisining qorniga yopishib olib yuradi, keyinroq mustaqil hayot kechira boshlaydi.

Qisqichbaqalarning qattiq xitin qoplag'ichi cho'zilish xususiyatiga ega bo'lmaganligi uchun uning o'sishiga xalaqit beradi. Shuning uchun qisqichbaqalar hamma bo'g'imoyoqlilar singari eski qattiq po'stini tashlash, ya'ni tullash orqali o'sadi. Tullagan qisqichbaqa o'sgan sari po'st o`nga torlik qilib qoladi. Uning eski qoplag'ichi ostida yangisi hosil bo'ladi. Eski qoplag'ich yorilib, uning ichidan yupqa va rangsiz yangi xitin po'st bilan qoplangan qisqichbaqa chiqadi, ya'ni u tullaydi. Tullagan qisqichbaqa tez o'sadi, qoplag'ichi ohak modda shimilishi tufayli asta-sekin qattiqlasha boradi. Qisqichbaqaning bundan keyingi o'sishi faqat yangi tullashdan keyin davom etadi.