Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
6.7 Ma’lumotlarning asosiy manbalari 
Tovar operatsiyalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning asosiy manbalari 
davlatning soliq tizimi tomonidan to‘planib, ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi savdo 
hisobotlari, bank tizimi orqali chet el valyutasining to‘lovlari va oqimini 
ko‘rsatuvchi valyuta almashuvi bo‘yicha ma’lumotlar hisoblanadi. 
Savdo hisobotlarida tovarlarning davlat chegarasi orqali jismoniy harakati, 
banklar orqali amalga oshirilgan va xizmatlar uchun to‘lovlarda valyuta almashuvi 
bo‘yicha ma’lumotlar, shuningdek, bank tizimi orqali daromadlar harakati aks etadi. 
Bu manbalardan foydalanilganda doim ham egalik huquqi sotuvchidan xaridorga 
o‘tayotganida (ikkala tomonning ham buxgalteriya kitobida aks etadi) to‘lov 
balansining o‘tkazish prinsipi operatsiyasini tuzishda joriy manbaga amal 
qilinmaydi. SHuning uchun operatsiya o‘rtasidagi farq ularni kategoriyalarga bo‘lim 
operatsiyalarini amalga oshirish vaqti tushunchasi, shuningdek, qiymati 
baholashlarni ifodalovchi tuzatishlarni kiritish kerak bo‘lishi mumkin. Valyuta 
almashuvi to‘g‘risidagi ma’lumotlarda operatsiyalar hisobi uchun shunday 
tuzatishlar kiritilishi kerakki, ularni amalga oshirishda to‘lov bank tizimi orqali 
bajarilmaydi. Natural ko‘rinishdagi davlat importi, barter bitimlari, bir yoqli 
transfertlar va chet eldagi moliyaviy aktiv va passivlarni hajmining o‘zgarishi 

---

yordamida bevosita amalga oshirilgan operatsiyalar valyuta almashuvi to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarga kiritiladigan moddalar qatoriga tegishlidir. 
Bojxona hisoboti ma’lumoti korreksiyasiga misol tariqasida mamlakatdagi 
kemalarning dengiz ovchilarining ochiq dengizdan tutgan ovini chet elda realizatsiya 
qilishlarini olish mumkin. 
Turli moddalarni kategoriyalarga bo‘lish bilan bog‘liq tuzatishlarda hamma 
eksport FOB asosida o‘tkazilishi kerak bo‘ladi. Bunda ma’lum o‘zgartirishlar 
“Transportatsiya” moddasiga kiritilishi kerak. Operatsiyani amalga oshirish vaqti 
bilan bog‘liq bo‘lgan tuzatish tovar oqimi hajmi o‘zgarishida, shuningdek, davlat 
rezidentlari chet eldagi zahiralarga ega bo‘lganda yoki rezident emaslar – 
ko‘riladigan davlatdagi zahiralarga ega bo‘lganida muhim bo‘lishi mumkin. 
Savdo hisobotlarida tovarlarning jismoniy kuchi qayd qilinadi va shuning 
uchun bu zahiralar hajmini o‘zgartirishda ularga tuzatishlar kiritish kerak. Valyuta 
hisobotlarida operatsiyalarni amalga oshirish vaqti bilan bog‘liq bo‘lgan tuzatish 
kapitallar harakatidagi aktivlar va passiv o‘zgarishni ko‘rsatish uchun kiritiladi. 
+iymat bo‘yicha tuzatishlar asosiy manbalardan olinadigan ma’lumotlar bozor 
narxini ifodalamaganda zarur bo‘ladi. 
Ba’zi xususiy operatsiyalarni baholashda valyuta almashuvi ustidan kuchli 
nazorat bo‘lmagan davlatlarga tegishli so‘rovnomalar yoki tanlama kuzatishlar olib 
borish kerak bo‘lishi mumkin. “Turizm” to‘lov balansi moddasini baholaganda 
ba’zan davlat rezidentlari tomonidan chet elda o‘tkaziladigan sutkaning o‘rta 
summasi kunlarning umumiy soniga ko‘paytiriladi, shuningdek, ushbu davlatda chet 
elliklar tomonidan o‘tkaziladigan kunlar soniga ko‘paytiriladi. 
Sutkaning o‘rtacha kattaligini aniqlash uchun sayohat agentligi, banklar, 
mehmonxona va do‘konlardan olingan ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Chet 
el turistlarining mehmonxonalarda o‘tkazgan kunlar soni to‘g‘risidagi sistematik 
ma’lumotlarni to‘plash, ba’zan turizm bo‘yicha ma’lumotlar davlatlararo ma’lumot 
almashish yo‘li orqali tekshirilishi mumkin. So‘rovnomalardan, shuningdek kema 
va aviakompaniyaning yo‘lovchilik chiptasi narxi to‘g‘risidagi ma’lumotning 
investitsion foyda va trans milliy kompaniyalarining to‘g‘ri investitsiyalari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olishda foydalanish mumkin. 
+isqa muddatli kapital oqimi bo‘yicha ma’lmotlar, odatda, ishonchsiz 
hisoblanadi. Bu valyuta almashuvi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning asosiy manbai 
sifatida ishlatilishida tijorat

kredit to‘g‘risidagi ma’lumotni, qiyin bo‘lsa, 
so‘rovnomalarni qo‘llaganda ma’lumotning kerakli hajmini olishni, shuningdek, 
uning ishonchliligini ta’minlashi murakkabdir.