|
Shańaraq tarbiyasın bekkemlewdıń ozine tán qásiyetleri
Shańaraq haqqında bir neshe qıylı túsinikler ámeldegi: birinshiden, shańaraq - bul neke hám qan-qaridoshchilikka tiykarlanǵan kishi social gruppa, onıń aǵzaları
birgelikte jasaydılar hám úy jumısların atqaradılar, bir-birine salıstırǵanda óz-ara
minnetlemeler menen birleskenler. Ekinshiden, shańaraq bul-social institut bolıp, ol jaǵdayda adamlar ortasında óz-ara munasábetler turaqlı bekkem formada boladı. Áne sol óz-ara munasábetler sheńberinde adamlardıń kúndelik turmısı tiykarǵı bólegi ámelge asıriladı : intim munasábetleri, perzent kóriw hám balanıń baslanǵısh
sociallasıw, tárbiyalaw, medicinalıq hizmat kórsetiw hám basqalar. Shańaraq - neke munasábetleri insaniyatqa áyyemgi dáwirlerden málim. Neolit dáwiridayoq (15-20 mıń yij ilgeri) sanalı insan payda bolǵanda, adamlar jámááti payda bolǵandayoq olardıń birgelikte xojalıq júrgiziw degi hám bala tárbiyalaw daǵı wazıypaları tábiy jınıslıqlıǵı, jasına qaray (er adam, hayal) ajratılıwına tiykarlanǵan. Tariyxda belgilengen shańaraqqa tiyisli munasábetlerde ayırmashılıqlar bolıwına qaramay hámme shańaraqlardı birlestiretuǵın qanday da ulıwmalıq bar. Bul shańaraqqa tiyisli tárzde turmıs keshirim bolıp tabıladı, bunda insaniyat jasawdıń birden-bir múmkinshiligin tapqan.
Jámiyette shańaraqtıń rolin óz kúshi boyınsha basqa hesh bir social institutlar menen teńlestirip bolmaydı. Áyne, shańaraqta insanıń shaxsı qáliplesedi hám rawajlanadı ; bala jámiyette qıyınshılıqlarsız maslawıp ketiwi ushın ol shańaraqta
social hámzifalarni iyeleydi. Shańaraq birinshi tárbiyalıq institut retinde qatnasıw
etedi, insan óziniń ol menen baylanıslılıǵın pútkil turmısı dawamında sezim etedi. Shańaraqta insan ruwxıylıqına tiykar solinadi, xulqi qaǵıydaları júzege keltiriledi, shaxstıń ishki dúnyası, individual sapaları ashıp barıladı. Statistikanıń kórsetiwishe,
xojalıq júrgiziwdiń bazar siyasatina ótiwi social institut retinde shańaraq jaǵdayına
talay unamsız tásir kórsetdi. Demograflar tuwılıw azayǵanın belgilengenler etediler.
Sotsiologlar asotsial shańaraqlar sanınıń ósip barıwın belgilengenler etediler hám turmıs dárejesiniń tómenlewin shama etediler.
Shıǵısda shańaraq múqaddes dep sanalgan hám nekesiz er-hayal bolıw qadaǵan
etilgen. Millet kóbeyiwiniń birden-bir jolı er adam hám hayaldıń neke hám shańaraq
munasábetinde bolıwı bolıp tabıladı. Fapb shańaraǵın ideyalar dúnyası basqarsa, Shıǵısda shańaraq úrp-ádet hám diniy qaǵıydalar menen tártipke salınǵan. Shıǵısda shańaraqqa tiyisli munasábetler ózinde diniy, milliy, ulıwma insanıylıq mádeniyattı qáliplestirgeni, hár qanday sharayatta da insaniy salawattı ústin turatuǵın bilgeni, milliy etika -odobga tiykarlanǵanlıǵı menen parıq etedi. Shıǵıs shańaraǵına tán ózgeshelik shańaraqlardıń bekkemligi, adamlardıń shańaraqlıq turmıstan sırtda jasawdı oyda sawlelendire almasligi, shańaraqparvarligi, jámáát bolıp jasawdıń ústinligi, serfarzandligi, balajonligi, shańaraqtı múqaddes biliwinde kórinetuǵın boladı. Shańaraq qurıwshı bolǵan hár bir jigit-qız ózine ómir joldasi tańlawda bolajaq perzentleriniń ákesi yamasa onasining jeke pazıyletlerine itibar beriwi
kerek. Sebebi otaning etikası, odobi, onaning pazıyletleri balaǵa ótiwi tastıyıq talap
etpes haqıyqat bolıp tabıladı. Qullası, ul da, qız bala da, bárinen burın, shańaraq ortalıǵında ǵumsha ashadı. Áne sol ǵumsha onıń ruwxıylıqında, kewilinde bir ómir yo'lchi juldız sıyaqlı nur shashıp turadı. Rizouddin ibn Faxriddinning «Shańaraq» qollanbasında :
«Ádeli hayal ata-anasın, kúyewi hám de balasın, pútkil shańaraq ahlini shańaraqqa munasábeti bolǵan dos -ol qońsılasların, xızmetker-ol xızmetkeralarini xulqi menen minnetdar qilur», — dep ataladı.
1. Shańaraq eki ústinnen ibarat :
Birinshisi - ekonomika, ekinshisi - ruwxıylıq. Shańaraqtı sol eki ústinnen birisiz
oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Lekin ekonomikada múmkinshilikten, ruwxıylıqta sharayattan kelip shıǵıw kerek. Sonda shańaraq bekkem qo'rg'onga aylanadı. «Eń dozaqı hayal — erining múmkinshiligi dárejesinden artıq talap etiwshi áyeldir», — dep uqtiriladi muborak ádislerde Shańaraq tutıwda ruwxıylıqtıń sharayat talap etken tárepleri bar, bul haqqında oqımıslılarımız eskertip ótiwgen. Beruniy shańaraq qurıp atırǵan qızlarǵa otaonaning pántlerin keltirip, shańaraqtaǵı tınısh -tatıwlıq kóbirek hayallar moynına túsiwin aytıp sonday jazadı : «Ey qızım! Sen úyrengen úyingdan ketib, notanish shańaraqǵa túsip atırsan Sen bolajaq kúyewingning hámme hislatlarini bilmaysan. Sen jer bol, ol bolsa aspan boladı. Sonday eken, sen ol menen sonday jol tutki, onıń aldında jer sıyaqlı kishipeyil bolsań, ol aspan sıyaqlı ullı boladı. Aspan shıpabaxsh jawını menen yerni ko'kartirgani sıyaqlı ol da óz mehru shápááti ila seni kewilli etedi. Ering sennen tek jumsaq hám shıyrın sózler esitsin, jaramaytuǵın hám eski lipasda yamasa shashlarıń tártipke asırılmaǵan halda onıń aldında o'tirma. Qızım, kúyewingdan kúshi etpegen hám satıp alıwǵa qudıreti etpegen zatlardı talap etpe. Bunday qilsang orada tatıwlıq yo' qaladı,hár qıylı jánjeller payda boladı. Qızım, qızǵanshaqlıq etiwden saqlangin, sebebi ol ajralıp ketiwdiń gilti bolıp tabıladı. Eringga hadeb kek qilaverishni qadaǵan etemen. Jaqsısı, sen ol menen kishi piyilde, shıyrın sózli bo'lgin, bul jumısıń hár qanday sıyqır-ol jodudan jaqsı bolıp tabıladı. Ózińge xoshbuy zatlar menen bezew bergil. Pákizelik bárháma joldasiń bolsın».
Páydalanılǵan ádebiyatlar
ISHANOVA M. OILA PEDAGOGIKASI (o’quv qo’llanma) Andijon 2019
B.Shaumarov. I.Haydarov Oila psixologiyasi Toshkent- 2008
A. Munnavvarov Oila pedogogikasi Toshkent 1994
Ziyonet.www.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |
