Ózbekstanda qabıletilgen ózine tán reforma hám modernizaciya modelinde finanslıq-ekonomikalıq daǵdarıstıń kelip shıǵıwı hám unamsızaqı betleri tásirine qarsı principlerdiń sáwlelengen ekenligi

2.Byudjet sholkemlerinde qarejetler smetasi ham shtatlar kestesi atqariliwinin esabi.
QoraqalpogistonRespublikasibyudjetivamahalliybyudjetlarmablag‘lari
Tasdiqlangan byudjet doirasidaxarajatqilinadi. Qoraqalpogiston Respublikasi
byudjetivamahalliy byudjetlar xarajatlaritasdiqlanganbyudjetdan mablag‘lar
ajratishdoirasidaquyidagichaamalgaoshiriladi:
 Qoraqalpog‘istonRespublikasibyudjetivamahalliybyudjetlardan
moliyalashtiriladiganbyudjettashkilotlariningjoriyxarajatlarishaklida;
 joriybyudjettrasfertlarishaklida;
 kapitalxarajatlarshaklida;
 asosiyfondlarvavositalarni (ularbilanbog‘liqishlarvaxizmatlarham
shularjumlasigakiradi) davlatehtiyojlariuchunolishvatakrorishlab
chiqarishga;
 davlatehtiyojlariuchunergabo‘lganhuquqnivaboshqanomoddiy
aktivlarniolishga;
 qonunxujjatlaridataqiqlanmaganboshqaxarajatlarshaklida.
QoraqalpogistonRespublikasibyudjetivamahalliybyudjetlardanqonun
xujjatlaridabelgilangantartibdaquyidagilargamo‘ljallanganxarajatlar
moliyalashtiriladi:
 fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqnisaqlash, jismoniytarbiyavasport;
 ijtimoiyta’minot;
 aholiniijtimoiyhimoyalash; Qoraqalpog‘istonRespublikasidavlat
hokimiyativaboshqaruviorganlarihamdamahalliydavlathokimiyati
organlarifaoliyatinita’minlash;
 iqtisodiyotturitarmoqlariningQoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlar
vaToshkentshahribyudjettashkilotlarinisaqlash; qonunhujjatlarigaMuwapıqekonomikatarmaqlarınrawajlandırıwdıńmaqsetliprogrammaları
hámilajlardıámelgeasırıw ;
 nızamhújjetlerindenázerdetutılǵanbasqamaqsetler.
Aytıpótiwkerek, bólekjergiliklibyudjetlerdińqarejetlerquramıbir
qıylıbolmaydıhámsolregiondaǵıtúrlidárejedebolǵanxojalıqhámkeńselerdiń
kóleminebaylanıslıboladı. Mámleketbyudjetinińtґlakólemdefinanslashtiriladigan
birinshináwbettegiqarejetlergejumıshahi, mıynet haqınan ajıratılǵanqarjılar, stipendiyalar,pensiyalar, awqatlanıw hámdári-dármanlardısatıpalıwushın sarplanatuǵın qarejetlerkirgizildi.
Mámleketbyudjetiqarejetlerinińwazıypatárepinenklassifikaciyasımámleketbasqarıwı shólkemleri, jergiliklihúkimetshólkemleri, sonıńmenenbirge, basqabyudjet
shólkemleritárepinenatqarıwetiletuǵıntiykarǵıwazıypalarboyınshaqarejetlerdi
gruppalawdanibaratboladı. Bizbyudjetshólkemidegendemoynına
júkletilgenwazıypalardıorınlawmenenbaylanıslıbolǵanóziskerliginámelge
asırıwıushınmámleketbyudjetinenaqshaajıratıwnázerdetutılǵanjánebul
aqshafinanslıqtámiynlewdińtiykarǵıdáregiesaplanatuǵınministrlik, mámleket
komiteti, mekeme, mámleketshólkemintúsinemiz.
Mámleketbyudjetiqarejetlerinińshólkemlestirilgenklassifikaciyasıbyudjettenajratılatuǵınaqshalarolardıtikkeleyalıwshılarortasındabólistiriliwinsáwlelendiriwshi
xojalıqjurgiziwshisub'ektlerhámilajlartúrleriboyınshaqarejetlerdi
gruppalawdanibaratboladı.
Mámleketbyudjetiqarejetlerinińekonomikalıqklassifikaciyasıtólewlerdińekonomiklıq wazıypasıhámtúrleriboyınshaqarejetlerdigruppalawdanibaratboladı.
Mámleketbyudjetinińatqarılıwınhámdebyudjetqarejetlerintolıqhámwaqıtında
finanslıqtámiynlewditámiyinlewhámbyudjetqarjlarınıńmaqsetliisletiliwi
ústinenqadaǵalawdıjánedekúsheytiwmaqsetindeÓzbekstan
RespublikasıFinansministrliginiń 2000 jıl 3 yanvardaǵı «ByudjetteNázerdetutılǵanqarejetlerditolıqhámwaqıtındafinanslıqtámiynlewditámiyinlew hámbyudjetqarjlarınıńmaqsetliisletiliwiústinenqadaǵalawdıjánede
kúsheytiwmaqsetinde» buyrıǵıshıqtı. Bulbuyrıqqatiykarınan, birinshi
náwbettegihámústinturatuǵınqarejetlerdiámelgeasırıwdatómendegiizbe-izlik
belgilepqoyılǵan :
 mıynethaqısocial qamsızlandırıw tólewlerimenenbirgeliktestipendiyalar;
 16 jasqashekembalasıbolǵanshańaraqlarǵahám 2 jasqashekembalasıbolǵan
analardıńlarǵabalatárbiyasıushınpensiyahámdekemtámiyinlengenshańaraqlarǵa
materiallıqjárdem;
 byudjetmákemeleritárepinenbelgilengenkontengentdagibalalar,
nawqaslarhámǵarrılarushınazıq-túlikónimlerihámdári-dármanlar
satıpalıw.
QaraqalpaqstanRespublikasıFinansministrligi, wálayatlarhámTashkent
qalafinansbasqarmalarıbasshıları, qalahámrayonfinansbólimleri
basqarıwshılarinngmoynınabyudjetqarejetlerinfinanslıqtámiynlewdińjańa
rejimineqaraytómendegilerjúkletilgen:
- tastıyıqlanǵanbyudjetparametrlerihámqarejetlersmetalarisheńberindebirinshi
hámekinshigruppalarǵakiritilgentólewlerdibirinshináwbettehámtolıq
finanslıqtámiynlewditámiyinlew;
- úshinshigruppaboyınshakapitalqoyılmalarqarejetlerininvestitsiya
programmasınakiritilgenob'ektlerdińmánzillidizimleriboyınshaornatilagn
finanslıqtámiynlewjobalarısheńberindeámelgeasırıw ;
- qarejetlerdińtórtinshitoparınakiritilgenústinturatuǵıntólewler, azıq -awqat
hámdári-dármanlarsatıpalıwqarejetlerinbirinshihámekinshigruppatólewleri
tolıqámelgeasırılǵannankeyinǵanafinanslıqtámiynlew;
Basqaelementlarboyınshaqarejetlerdi (kapitalqoyılmalar, saparhám
oqıwqarejetleri, kommunalxızmetler, xojalıqqarejetleri, jumsaqhámbasqa
úskenelersatıpalıw, kapitalremontlawhámbasqaqarejetler) joqarıdaǵı
tólewlertolıqámelgeasırılǵannankeyindáramatlartushumigaqaray
finanslıqtámiynlew;
- xızmetkursatuvchikommerciyabankleritárepinenqarejetlerdinaqpulmenen
támiyinlewdińbelgilengenmúddetleribuzılǵantáǵdirde, úshkúnishindekommerciya
banklergesalıstırǵandaxojalıqsudigabyudjetkekeltirilgenzáleldioraw
ushınbelgilengentártiptedawaarzalarıkirgiziw;
-huqıqıyshaxsmártebesiberilgenbyudjetshólkemlerinińxızmetlerin
ǵárezsiztúrdeámelgeasırıwlarıushınkereklishólkemlestirilgen-ekonomikalıqsharalar
kóriw.
Byudjetqarjlarınanpaydalanıwdıbaqlawbyudjettenaqsha
menentámiyinlewdińbelgilengennormalarıhámlimitlari, mámleketbyudjeti
dáramatlarıhámqarejetlerinińámeldegiklassifikaciyanaması, tiyislibyudjetlerdiń
tastıyıqlanǵanparametrleri, tastıyıqlanǵanshtatkesteleri, belgilengentártipte
dizimnenótkerilgenbyudjetshólkemleriqarejetlerismetasi, byudjet
shólkemlerinaqshamenentámiyinlewrejiminehámbasqanızamhújjetleri
tiykarındaámelgeasıriladı.
SmetalarÓzbekstanRespublikası Finansministrligitárepinentastıyıqlanǵan
Mámleket byudjeti dáramatları hámqarejetlerinińámeldegi klassifikaciyanomasiga muwapıq qarejetlerdińtolıqyoyilnomasiqosımshaetilgenhaldaqarejetlerdińtórttoparı
boyınshadúziledi. Qosımshasmetaningajıralmaytuǵınbólegiesaplanadı, smetaning
prognozesap -kitaplarıntiykarlashushınxızmetetedihámesabatmaqsetleri
ushınpaydalanıladı. Jańatártipkemuwapıqbyudjetshólkemlerinaqsha
menentámiyinlewnormalarboyınshaqarejetlerdińtómendegigruppalarınaqsha
menentámiyinlewusılındaámelgeasıriladı
I. Mıynethaqıhámoǵanteńashtirilgantólewler, stipendiyalar, pensiyalar,
materiallıqjárdem.
II. Mıynethaqınaqosımshalar (25 %).
III. Kapitalqoyılmalar (bólekmámleketprogrammasınakiritilgenbolsa ).
Iv. Basqaqarejetler.
Aqshamenentámiyinlewbyudjetatqarıwıprocessindeqarejetlerdizimihám
smetasigakirgizetuǵınózgerislerdiesapqaalǵanhaldatiyislijılushın
tastıyıqlanǵanbyudjetparametrlerinehámdebyudjetshólkemlerinińqarejetler
smetalarigamuwapıqdúzilgenbyudjetqarejetlerinińshereklerboyınsha
bólistirilgenjıllıqdizimineqarayámelgeasıriladı.
Byudjetshólkemlerinrespublikabyudjetinenaqshamenentámiyinlew
ÓzbekstanRespublikasıFinansministrligindebelgilengenformadaǵıqarejetler
kestelerihámqarejetlerdińhárbirtoparıboyınshabirqatardaaqshaótkeriw
ushıntólewqaǵazımenenrásmiylestiriledi. Jergiliklibyudjettenaqshamenen
támiyinlewtiyislifinansshólkemlerindebelgilengenformadaǵıbuyrıqmenen
hámqarejetlerdińhárbirtoparıboyınshabirqatardaaqshaótkeriwushın
tólewqaǵazımenenfinanslashtiriladi.
Byudjetqarjlarıbyudjetshólkemleritárepinenǵárezsiztúrde
byudjetatqarıwıprocessindebelgilengentártipteolarǵakiritilgenózgerislerdi
esapqaalǵanhaldatastıyıqlanǵanqarejetlersheńberindesarplanadı. Bunda
qarejetlerdiń I hám II gruppaları, birinshináwbette, aqshamenentámiyinlenedi, Iv
gruppaboyınshaaqshalarbelgilengenlimitlarsheńberindetómendegigezekkeámel
etkenhaldasarplanadı :
 awqatlantırıw ;
 dári-dármanlar ;
 kommunalxızmetler;
 basqaqarejetler;
Mámleketbyudjetideficitliginfinanslıqtámiynlewdáreklerinińklassifikaciyası
ÓzbekstanRespublikasınıń “Byudjetsistemasıtuwrısında”giNızamnıń 10 -
statyasındaaytıpótkenisıyaqlı, mámleketbyudjetideficitliginfinanslıqtámiynlewdiń
ishkihámsırtqıdárekleriboyınshagruppalawdanibaratboladı. Ekeninaytıwkerek, biz
burınǵıbirlespedáwirinde, kapitalıstikmámleketlerbyudjetindegikemtarlıqtıTuraqlısızekonomikadepaytaredik, lekindúnyadaheshbirmámleket
yo'kdirki, olyamasabuldáwirde byudjetdeficitligi menen to'qnash kelmasin. Ulıwma alǵanda byudjet deficitligi ob'ektiv zat jáne onı waqıtında finanslıq támiynlew zárúr, biraq, tuwrı kelgen usıl menen emes bálki, ulgili hám nátiyjeli usıllar menen finanslashtirilishi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.