Ózbekstanda qabıletilgen ózine tán reforma hám modernizaciya modelinde finanslıq-ekonomikalıq daǵdarıstıń kelip shıǵıwı hám unamsızaqı betleri tásirine qarsı principlerdiń sáwlelengen ekenligi

Juwmaqlaw.
Biz Ózbekstan Respublikası byudjet shólkemlerinde qarejetler smetasi hámde shtatlar kestein dúziw jáne onıń atqarıwı esabın shólkemlestiriwdiń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanǵan byudjet qadaǵalawınıń teoriyalıq hám huqıqıy tiykarlarına, onıń zárúrligi hám mánisi, túrleri hám usıllarına tayanǵan halda bul temanı jaqtılandıriwge háreket etdik. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskeninen keyin bazar studentlerine juwapbere alatuǵın milliy byudjet sisteması qáliplese basladı. Eńdáslep, byudjet sistemasınıń huqıqıy hasası bolǵan Konstitutsiya qabıllandı, byudjet siyasatınıń institutsional tiykarları bolǵan mámleket hákimiyat mákemeleriniń huqıqıy mártebesi, finans-byudjet siyasatı salasındaǵı kepillikleri hám wazıypaları belgilep berildi. Konstitutsiyada bekkemlengen jergilikli húkimetleriniń ǵárezsizligi, finans salasında qatań ózgertiwlerdi hám mámleket byudjeti atqarılıwınıń gáziynexanashılıq sistemasın basqıshpa-basqısh engiziw baǵdarların izertlewdi talap etdi.
Ekonomika rawajlanıwınıń házirgi sharayatından kelip shıqqan halda shtatlar kestesi, qarejetler smetasi hám byudjet qadaǵalawın jetilistiriwdiń zárúrli ózgeshelikli táreplerin tómendegishe ańlatıw múmkin:
 Birinshiden, social tarawdıń qarejetlerin waqıtında hám kerekli muǵdarda finanslıq támiynlew ushın byudjet shólkemlerinde shtatlar kestesi hám qarejetler smetasini puqta islep shıǵıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı;
 Ekinshiden, xalıqtıń birinshi náwbettegi mútajliklerin qandırıw menen tikkeley baylanıslı bolǵan ekonomikalıq tarawlardı zárúr dárejede rawajlandırıwdı jánede janlandırıw kerek;
 Úshinshiden, isbilermenler xojalıq iskerligin xoshametlew ushınjánede qolay shárt-sharayat jaratıp beriw zárúr bolıp tabıladı;
 Mámleket byudjeti atqarılıwınıń gáziynexanashılıq sisteması engiziliwi menen finanslıq qadaǵalawdıń dáslepki hám ámeldegi formaların júrgiziw boyınsha, byudjet shólkeminiń bas buxgalterlari menen seminarlar sırtqı qılıw zárúr;
 Byudjet qarjların alıwshılardıń ónim jetkizip beretuǵınlar (jumısorınlawshı, xızmetkórsetiwshiler) menen tuzilayotgan shártnamaları qarejetler smetasida názerde tutılǵan aqshalar sheńberinde dúzilisi, támiyinleniwi, sonıń menen birge, tólewlerdińtek gáziynexanashılıq tárepinen dizimge alınǵan shártnamalar boyınsha qarejetler smetasida názerde tutılǵan aqshalar qaldıg'idan kelip shıǵıp tolıqnishi byudjet aqshasın alıwshılar kreditorlik qarızların minimallastırıwǵa xızmet etedi dep oylaymiz;
 Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, byudjet shólkemlerinde shtatlar kestesi hám qarejetler smetasini dúziwde bos orınlardıń bolmaydılagiga hám ekonomikaetilgen, tejalgan, isletilmayqalǵan aqshalardı ámeldegi bolıwına jol qoyǵan dúziwshilerge juwapkershilikin asırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Joqarı shólkem finans organına qarejetler gruppaları boyınsha qarejetler jıynama smetasini, qarejetlerdiń tolıq yoyilmasini hám qarejetler smetasiga esap -kitaplardı qosımsha etken halda, shunungdek qarawındaǵı barlıq shólkemler boyınsha bolsa kesteden ótkeriw ushın hámme talaplarǵa hám belgilangan múddet amalga asırılıwı kerek.
Shólkemlerdiń qarejetler smetasi hám shtatlar kestein kesteden otkeriw waqtında molya organalari óz kepilliklri sheńberinde artıqsha shtatlardı joytıwları kerek. Anıqlanǵan kemshilikler jónge salıw etilgeninen keyin ǵana kesteden ótkeriwdi ámelge asırıw kerek.
Shólkemlerdegi qarejetler smetasini dúziwde kompyuter texnikası ámeldegi bolıwı hám hár bir jurnallar avtomatlastırılgan tárzde júritiliwi hám programmalshtirilgan bolıwı kerek.
O'tken jılda qalǵan summanı joqarı byudjetke qaytarmastán ol ushında bólek smeta dúzilisi hám favqulotta jaǵdaylar bo'p qalǵanda sol summanı isletiliw kerek. Bul byudjet shólkemlerin hár qanday qolaysız jaǵdaylardan alıp shıǵıwı múmkin.
III. 1. Byudjet shólkemleri qarejetler smetasi qadaǵalawın jetilistiriw byudjet ıntızamına ámel etiliwiniń qadaǵalaw etiliwin támiyinlew maqsetinde, qarejetler smetasi hám shtatlar kestesi dizimnen ótkerilgennen keyin byudjetten finanslashtiriladigan ministrlikler hám keńselerdiń basshıları tárepinen ministrlikler hám keńselerde, sonıń menen birge olarǵa bo'ysunuvchi shólkemlerde byudjet ıntızamına ámel etiliwin támiyinleytuǵın buyrıqlardı shıǵarıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Buyrıqlarda tómendegiler tártiplestiriledi:
 byudjet ıntızamına ámel qılıw, qarejetlerdi tastıyıqlanǵan aqshalar sheńberinde ámelge asırıw.
Byudjet shólkemleri basshılarınıń tómendegiler boyınsha minnetlemeleri Biziń pikirimizcha belgilep olnishi maqsetke muwapıq dep oylaymiz.
 byudjet ıntızamına ámel etiliwi hám qadaǵalawın shólkemlestiriwdi ámelge asırıw;
 byudjetke keltirilgen záleldi oraw boyınsha sharalardı qóllaw ;
 byudjet ıntızamın buzǵan shaxslardı juwapkerlikke tartıw.
Kommunal xızmetlerin (ıssılıq hám elektr energiyası, gaz, ıssı hám suwıq suw, kanalizaciya) boyınsha shólkemler ushın belgilengen pul hám naturadagi limitlarga ámel qılıwdı támiyinlew maqsetinde buyrıqlarda, sonıń menen birge tómendegilerge juwapker bolǵan lawazımlı shaxslar kórsetiliw kerek:
 kommunal xızmetler tutınıw qılıw limitlarini ıqtıyarlarındaǵı shólkemlerge etkazish;
 belgilengen limitlar sheńberinde kommunal xızmetler támiynatshıları menen shártnamalar dúziwdi támiyinlew;
 kommunal xızmetler tutınıwı esabın ólshewshi ásbapların ornatıw hám olardıń islewi ústinen qadaǵalaw ornatıw ;
 belgilengen limitlardan artıqsha qarejetlerke jol qoyǵan tómen shólkemlerdiń bas esapshıları hám basshıların juwapkerlikke tartıw maydanınan sharalar kóriw;
 kommunal xızmetler támiynatchilarini, shártnamalarda kórsetilgen kólemlerden hám aqshalardan artıqsha xızmet kórsetip atırǵan xızmetlerushın aqsha tólenbesligi tuwrısında túsindiriw jumısların aparıw kerek;
 kórsetilgen buyrıqlardı orınlaw.
Buyrıqlar menen tómendegiler qol qoydırib tanıstırılıwı zárúr:
 byudjetten finanslashtiriladigan ministrlikler hám keńseler basshılarınıń orınbasarları ;
 bul ministrlikler hám keńselerdiń joba ekonomika xızmetlerin xızmetkerleri;
 byudjet qarjlarınıń sarıplanıwına juwapker bolǵan basqa xızmetkerler;
 tómen shólkemlerdiń basshıları hám bas esapshıları.
Shólkemlerdiń smeta atqarıwı tikkeley bul shólkem basshıları tárepinenámelge asıriladı. Byudjet qarjlarınan tastıyıqlanmagan qarejetler smetasi, qarejetler smetasida názerde taza ilajlar, sonıń menen birge byudjetten tısqarı aqshalar boyınsha smetada yamasa ulıwmalasqan smeta hám bólek qarejetler smetasida tayınlanǵanınan artıq summalarda qarejetler qılıw qadaǵan etiledi.
Ministrlikler hám keńseler basshıları, sonıń menen birge, olar ıqtıyarındaǵı shólkemler byudjet qarjları qarejetleri esabı hám esabatın júrgiziwiniń belgilengen tártibi, byudjet ıntızamına ámel etiliwine shaxsan juwapkerligi túsindiriliwi tiyis
Byudjet qarjlarınan paydalanilishini baqlawda byudjetten ajratılatuǵın qarejetlerdi aqsha menen támiyinlew processinde (ámeldegi qadaǵalaw), da byudjet shólkemi tiyisli qarejetlerdi etkeninen keyin (keyinirek qadaǵalaw
qılıw ) ámelge asıriladı.
Byudjet qarjlarınan paydalanilishini baqlaw byudjetten aqsha menen támiyinlewdiń belgilengen normativlikleri hám limitlari, mámleket byudjeti dáramatları hám qarejetleriniń ámeldegi klassifikaciyanaması, tiyisli byudjetlerdiń tastıyıqlanǵan parametrleri, tastıyıqlanǵan shtat kesteleri hám belgilengen tártipte dizimnen ótkerilgen byudjet shólkemleri qarejetleri smetasi, usı tártiptiń qaǵıydaları hám basqa nızam hújjetleri tiykarında ámelge asırılıwı maqsetke muwapıq dep oylaymiz.
Byudjet shólkemleri tárepinen aqshalardıń sarıplanıwın, sonday-aq Byudjet shólkemin rawajlandırıw jamgarmasi qarjlarınan maqsetli paydalanilishini baqlaw Ózbekstan Respublikası Finans ministrliginiń qadaǵalaw-baqlaw bas basqarması, onıń aymaqlıq shólkemleri hám orınlardaǵı finans shólkemleri tárepinen nızam hújjetleri menen berilgen kepilliklerge muwapıq ámelge asırılıwı kerek.
Har jatlar smetalarida byudjet qarjların jıl sherekler (ayları ) boyınsha taqsimot itiyisli byudjetlerdiń dáramatlari hám qarejetleri sherekalar (aylar ) boyınsha taqsimotini esapqa alǵan halda ámelge asırılıwı kerek.
Shólkemlerdi qarejetler smetalari, sonıń menen birge oraylasqan qarejetler smetalari tastıyıqlanǵannan keyin sherekler (aylar) kesimindegi qarejetlerni jıllıq ayliq byudjet klassifikaciyasınıń bólimleri kishi bo’limlari iqtisodiy tasnifi bo’yicha choraklarga (oylarga) bo’lingan holda aniqlanadi va tegishli moliya organiga taqdim etiladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va hududiy moliya organalri tomonidan yuqori moliya organalri tomonidan ummumlashtirilgan xarajatlarni va alohida xarajatlar smetalarini tasdiqlangan byudjetga, shuningdek byudjetni duziw boyinsha nizamhujjetlerine muwapiq kelishi tekserilip koriledi.

Foydalanilganadabiyotlarro‘yxati:

Asosiyadabiyotlar:
1. O‘zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2010.
2. O‘zbekistonRespublikasining 2004 yil 26 avgustdagi «Davlatbyudjetining
g‘aznaijrosito‘g‘risida»giQonuni, № 664-II sonli.
3. O‘zbekistonRespublikasining 2000 yil 14 dekabrdagi «Byudjettizimi
to‘g‘risida»giQonuni, № 158- II sonli
4. “Mehnatkodeksi” O‘z.R 1995 yil 21 dekabrdagi №161-I – sonO‘zR.
qonunibilantasdiqlangan. (2008 yil 1 martgachabo‘lgano‘zgarishva
qo‘shimchalarbilan).
5. “Soliqkodeksi” O‘z.R 2007 yil 25 dekabrdagi №O‘RK-136 – sonO‘zR.
qonunibilantasdiqlangan
6. “Byudjettashkilotlaridabuxgalteriyahisobito‘g‘risida”giYo‘riqnoma
O‘zR AV. tomonidan 2010 yil 22 dekabrda № 2169 -sonbilanro‘yxatdano‘tgan.
7. O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2005 yil 27 dekabrdagi PQ-594-
sonli “Davlatbyudjetiningg‘aznaijrositiziminiyanadarivojlantirishchoratadbirlarito‘g‘risida”giQarori
8. O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2007 yil 28 fevraldagi PQ-594-
sonli “Davlatbyudjetiningg‘aznaijrositiziminiyanadarivojlantirishchoratadbirlarito‘g‘risida” Qarori (O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining
2007 yil 26 iyundagi 129-sonli Qaroribilankiritilgano‘zgartirishva
qo‘shimchalarbilan).
9. O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMaxkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi
414-sonli “Byudjetmuassasalarinimablag‘ bilanta’minlashnitakomillashtirish
to‘g‘risida”giQarori.
10. O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2004 yil 21 dekabrdagi
595-sonli “Fuqarolarningjamg‘aribboriladiganpensiyata’minotito‘g‘risida»gi
O‘zbekistonRespublikasiqonuniniamalgaoshirishchora-tadbirlarihaqida”gi
Qarori. O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2004 yil 2 iyuldagi
310-sonli «Umumta’limmaktablario‘qituvchilariningmehnatinirag‘batlantirish
bo‘yichaqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risida»giQarori.
11. Davlatmulkiniijaragaberishtartibito‘g‘risidaNizomVazirlar
Mahkamasining 2009 yil 8 apreldagi 102-son qarori.
12. “Davlatbyudjetiningg‘aznaijrosiqoidalari” O‘zR AV. tomonidan 2009 yil 16
sentyabrda № 2007 -sonbilanro‘yxatdano‘tgan;
13. “Byudjetdanmablag‘ oluvchilarningshaxsiyhisobvaraqlariniO‘zbekiston
RespublikasiMoliyavazirligiG‘aznachiligidavauninghududiybo‘limlaridayuritish
qoidalari” O‘zR AV. tomonidan 2007 yil 5 dekabrda №1746 sonbilanro‘yxatdan
o‘tgan; “Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlarvaToshkentshahribyudjeti
ijrosiningmoliyaorganlaridabuxgalteriyahisobibo‘yichayo‘riqnoma” O‘zR AV.
tomonidan 2006 yil 10 aprelda № 1560 -sonbilanro‘yxatdano‘tgan;
14. “Buxgalteriyahisobidaxujjatlarvaxujjatlaraylanuvito‘g‘risidagiNizom” O‘z.R
AV. tomonidan 2004 yil 14 yanvarda № 1297-son bilanro‘yxatdano‘tgan;
15. Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)niishlabchiqarishvasotishxarajatlari
tarkibihamdamoliyaviynatijalarnishakllantirishtartibito‘g‘risidagiNizom
(O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMaxkamasining 1999 yil 5 fevral 54-sonli
Qarori).
16. O‘zbekistonRespublikasibuxgalteriyahisobining 19-sonli
«Inventarizatsiyanio‘tkazishvatashkiletish» milliystandarti (O‘zbekiston
RespublikasiAdliyavazirligida 1999 yil 2 noyabrda 833-son bilanro‘yxatgaolingan).
17. “Inventarizatsiyajarayonidaaniqlanganmol-mulkkamomadivaortiqchasining
buxgalteriyahisobivasoliqqatortishtartibito‘g‘risida”giNizom, O‘zbekiston
RespublikasiMoliyavazirligi, O‘zbekistonRespublikasiDavlatSoliqqo‘mitasiva
O‘zbekistonRespublikasiMehnatvaaholiniijtimoiymuhofazaqilishvazirligining
2004 yil 10 martdagi 37,2004-26,20/1-sonli qo‘shmaqarori.
18. “O‘zbekistonRespublikasidavlatbyudjetinituzishvaijroetishqoidalari” O‘zR
AV. tomonidan 2002 yil 14 martda № 1111-son bilanro‘yxatdano‘tgan;
19. Byudjettashkilotlaritomonidanyagonaijtimoiyto‘lovnihisoblash,
o‘tkazibberishvato‘lashnibuxgalteriyahisobivahisobotidaqaydetishning
vaqtinchatartibi (O‘zbekistonRespublikasiMoliyavazirligining 2004 yil 22
apreldagidk/03-04-04/181-sonli xati).
20. Asosiyvositalarnibalanshisobidanchiqarishtartibito‘g‘risidagiNizom
(O‘zbekistonRespublikasiAdliyavazirligida 2004 yil 29 avgustda 1401-son
bilanro‘yxatgaolingan).
21. “Yuridiktashkilotlartomonidankassaoperatsiyalariniyuritishqoidalari”.
O‘z.R AV. tomonidan 1998 yil 17 dekabrda № 565-son bilanro‘yxatdan
o‘tgan;
22. “Qoraqalog‘istonRespublikasibyudjetiga, maxalliybyudjetlargabyudjet
ssudalariniberishvaolinganbyudjetssudalariniqaytarishtartibito‘g‘risida
nizom” O‘zR AV. tomonidan 2001 yil 19 iyulda №1052- sonbilanro‘yxatdan
o‘tgan.
23. “1 yanvarholatibo‘yichaasosiyfondlarniharyiliqaytabaholashni
o‘tkazishtartibito‘g‘risidanizom” O‘z.R AV. tomonidan 2002 yil 4 dekabrda
№ 1192-son bilanro‘yxatdano‘tgan.
24. “O‘zbekistonRespublikasihududidagixizmatsafarlarito‘g‘risida
yo‘riqnoma” O‘z.RMoliyavazirligi, Mehnatvaaholiniijtimoiymuxofaza
qilishvazirligining 2003 yildagi 24 iyuldagi 83 sonva 7/12 sonliqaroribilan
tasdiqlangan
25. “Vazirliklar, idoralar, korxonalarvatashkilotlarxodimlariO‘zbekiston
Respublikasitashqarisigaxizmatsafarigayuborilgandaxizmatsafarixarajatlari uchun mablag‘ berishtartibi” O‘z.R AV. tomonidan 2000 yil 5 iyunda № 932-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan.
26. “Byudjet tashkilotlari xodimlarini moddiy rag‘batlantirish maxsus jamg‘armasi to‘g‘risida yo‘riqnoma” O‘z.R AV. tomonidan 1995 yil 20 sentyabrda № 177-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan.
27. Byudjet tashkilotlarining asosiy vositalarining eskirishini aniqlash va
Buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom 2009 yil 30 oktyabrda 2028-son bilan Adliya Vazirligidan ro‘yxatdan o‘tgan.
28. Byudjettashkilotlaridaishlovchiayollargahomiladorlikvatug‘ishbo‘yicha nafaqa, fuqarolarning ayrim toifalariga uy-joy-kommunalxizmatlarhaqini to‘lash bo‘yicha imtiyozlar o‘rniga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan oylik kompensatsiya pul to‘lovlari hamda bola tug‘ilganida beriladigan bir yo‘la nafaqani to‘lash bo‘yicha xarajatlarnimoliyalashtirishtartibi to‘g‘risida Nizom
2010 yil 23 fevralda 2080-son bilanAdliyaVazirligidanro‘yxatdano‘tgan.
29. Karimov I.A. “Jahonmoliyaviy-iqtisodiyinqirozi, O‘zbekistonsharoitidauni
bartarafetishningyo‘llarivachoralari” T.: “O‘zbekiston” 2009 y.
30. Karimov I.A. Asosiyvazifamiz – Vatanimiztaraqqiyotivaxalqimiz
farovonliginiyanadayuksaltirishdir. – T.: O‘zbekiston, 2010.
31. Karimov I.A. “Erishilganyutuqlarnimustahkamlab, yangimarralarsari
izchilharakatqilishimizlozim”. “Toshkentoqshomi” gazetasi, 2006 yil 13 fevral,
29(10.586)-son.
32. Ostanaqulov M. Davlatbyudjetig‘aznaijrosiningbuxgalteriyahisobi.
O‘quvqo‘llanma./ M. Ostanaqulov. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2009.
33.Ostanaqulov M. Byudjettashkilotlaridabuxgalteriyahisobi. O‘quv
qo‘llanma./ M. Ostonaqulov. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2009.
34. Ostanaqulov M. Davlat sektori va buxgalteriya hisobi. / M. Ostanaqulov. -
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2010..
Qoshimsha adebiyatlar:
45. Krasnoperova O. Byudjetniyuchet - Moskva: "GrossMediaFerlag", 2008.
46. Kondrakov N.P., Kondrakov I.N. Buxgalterskiyuchet v byudjetnix organizatsiyax. -M.: Prospekt, 2006.
47.Ostonakulov M. Buxgalterskiyuchet v shkolax. -T.: TGEU, 2007.
48. Vaxobov A.V. Gosudarstvenniybyudjet - T.: "IQTISOD-MOLIYA",
2007.
49. Qosimova G. Davlatbyudjetiijrosiningg‘aznachiliktizimi. O‘quv
qo‘llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008.
50.Internet saytlari:
- www.buh.uz
- www.minfin.uz