Ózbekstan respublkasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

.3. Boyawlardın' ximiyaliq qurami boyinsha klasslaw ha'm sertifikatlaw.
Boyaw tiykarin qurawshi boyaw uchun baza substansiyasi bolip xizmet qiladi. Boyaw qurig'an son' ol uship ketpeydi, ba'lki boyaw su'rtilgen qabat bekkemligin arttiradi. Onin' ximiyaliq qurami boyaw qasiyetin belgileydi. Bularg'a:
- Adgeziya xarakterin
- Elastikligin
- Quriw xarakterin
- Boyalg'an beti sipatin ha'm bekkemligin
Boyaw tiykari qara olar akril ha'mde celyulozali tiykarlarg'a bo‘linedi. Celyulozali boyae salistirmali arzan turadi. Boyaw quramindag'i mayda dispers bo'leksheler bolip olar pigmentler dep ju'ritiledi ha'm olar erimeydi. Olar boyaw ren'in ha'm jariqliq o‘tkiziwshen'ligin belgileydi. Olardi organikaliq ha'm organikaliq zatlardi digirmanda maydalaw joli menen payda qilinadi. Pigmentler:
- Korroziyag'a qarsi
- Jabiw qasiyetine iyeligi
Toldiriwshilar ( boyawg'a bekkemligin beriwshi)
- O'z aldina qasiyetli (suwdi iyteriwshi, jariqliqti o‘tkizbeytug'in ha'm basqa) tu'rlerge bo‘linedi. Pigmentlerden tisqari boyaw ishindegi sistemag'a salistirmali inert bolg'an toldiriwshi zatlar da qosiladi. Toldiriwshilar boyaw tiykarina salistirmali jiltiraqlig'i tolia pariq qilip onin' ren'i tiykar ren'ine salistirmali tan'lanadi. Olar bo'leklerdin' u'lken - kishligi ha'm pigmentlerden pariq qiladi. Toldiriwshilar bo'leklerinin' u'lkenligi tiykarinan 1-100 mkm di quraydi. Toldiriwshilar o‘zinin' qasiyetine ko're to'mendegi qasiyetlerdi ko'rsetedi:
- Boyaw mexanik qasiyetlerdi arttiriw;
- Jiltiraqliqti basqariw;
- Boyaw cenasin arzang'a tu'siwi ha'm t.b.
Plastik ha'm talshiq ta'rizli toldiriwshilardi isletiw boyalg'an dene egilgenda boyalg'an bo'legi siniwi yag'niy yag'niy boyawdi shaqnawinan saqlaydi. Toldiriwshilardin' formasi ha'm bo'leklerdin' u'lken- kishiligi de boyaw qasiyeti o‘zgeriwinde o'z aldina ro'l oynaydi. Toldiriwshilardi ha'r qiyli ko'qarastan tu'rli gruppalarg'a bo‘liw mu'mkin. Ma'selen, olar bo'leklerdin' o'lshemlerine qarap.
- Iri >250 mkm
- Orta 50-250 mkm
- Mayda 10-50 mkm
- Ultramayda < 10mkm
Kalciy karbonat, bariy sulfat, ha'm kremniy kislotalari tabiiy ha'm sintetik o'nimlerge bo‘linedi. Bir jerden qazip aling'an tabiiy o'nimler bo'lekleri a'dette tu'rli shamalarda boladi. Sonin' ushin olardi aldin elekten o‘tkiziledi ha'm kerek bolsa tegirmanda kerrkli bo'lek payda boliwina deyin maydalaniladi. Ta'biyatta ha'tteki tu'rli jerden qazip aling'an o'nimler bir- birinen pariq qiliwi mu'mkin. Ha'zirgi ku'nde ko‘plep qollanilatug'in toldiriwshilardi qasiyetlerde keltirilgen.Organikaliq birikpeler ren'li ha'm ren'siz boladi. Bunin' sebebin alimlar ko‘pten beri tekserip kelgen. Biz bul jerde organikaliq zatlardin' du'zilisi menen ren' ortasindag'i baylanisti tu'sindirip beriw ushin usinis etilgen ko'pten -ko‘p tariyxiy gipoteza ha'm nazariyalar haqqinda toqtalip otirmastan, bul haqqinda ha'zirgi zaman nazariyasi menen tanisip shig'amiz. Bunin' ushin jariqliqtin' ta'biyati tuwrisindag'i bazi fizikaliq tu'siniklerdi eske alip o‘temiz[8]. Birer denege nur tu'skende onin' bir bo'legi sol denege jutiladi, bir bo'legi bolsa qaytadi. Tap usinday qaytqan nurlar denenin' qanday ren'de boliwin ko‘rsetedi. Ma'selen, birer dene jariqliq nurlarinan sari nurdi jutsa, onnan qaytqan nurlar insang'a ko‘k bo‘lip ko‘rinedi. Bunin' sebebi sol, bul qaytqan ha'm jutilatug'in nurlar aq jariqliqta bir-birin toltiradi. Olar toltiriwshi nurlar deyiledi. Toldiriwshi nurlardin' ha'mmesi qosilg'anda aq nur payda boladi. Eger dene o‘zine tu'sip atirg'an ha'mme nurdi (tolqin uzinlig'i har qiyli bolg'an) toliq jutsa qara, qaytarsa aq bolip ko‘rinedi. Demek, ha'r qiyli dene tolqin uzinliqtag'i nurlardi jutadi, sonin' ushin tu'rli ren'de ko‘rinedi. Fizikada ekenin aytıw kerek jaqtılıqtin' monoxromatik nurı (birdey ren'degi nurlardı ) fotonlar ag'ımınan ibarat. Fotonlar energiyası jaqtılıq ag'iminin' tolqın uzınlıg'ına teris proporcional boladı. Sonday eken, jaqtılıq ag'iminin' tolqın uzınlıg'i qansha u'lken bolsa, kvant energiya sonsha kishi boladı. Sol sebepli fiolet ren' qıp-qızıl ren'ge o'tkenge deyin kvant energiyası azayadı, jaqtılıq ag'iminin' tolqın uzınlıg'ı bolsa artıp baradı. Ha'r tu'rlı dene tek arnawlı bir energiyalı fotonlardi jutadı, bul halat ha'r tu'rlı dene atomlari ha'm molekulalarının' ayriqsha o'zgesheligi menen tu'sintiriledi. Sonday eken, elementke jutilg'an fotonlar energiyasına qaray sol elementke tiyisli ren'de boladı. Gezlemeni boyaytug'in ha'm isqalang'anda yamasa juwg'anda ketpeytug'in elementler boyawlar dep ataladı. Ren'li elementtı boyawdan parıq qiliw kerek Ma'selen: azapenzol qızıl sonda da ol boyaw emes sebebi talani boyay almaydı. Elementlerdi ren' payda bolıwı qanday sebeplerge baylanıslı ha'm ren'li element boyaw bolıwı ushın qaysı talaplarg'a juwap beriwi kerek degen sorawlar tuwılıwı ta'biiy. Geypara elementler jaqtılıqtı da nurdi da ten' jutadı. Eger bunday elementlerge aq nur tarami o'tkerilse, bul nurdin' jarıqlıg'i bir az azayadı lekin aq ren'inshe qalaberedi. Bunday elementler ren'siz bolıp tabıladı. Ren'li elementler ma'lim tu'rdegi nurlardı ko'birek jutadı, basqasha etip aytqanda olar tan'lap jutıw o'zgesheligine iye. Bunday elementlerge aq nur taramin bag'darlaymiz ha'm nurdin' jutiliwinan basqa hesh na'rse ko'rmeymiz dep shama menen oylaymız. Bunda elementten o'tken nurdin' ren'i aq ren'de bolmaydı ba'lki quyash spektorinin' jutilg'an ha'mme ren'leri aralastırılg'anda qanday ren' payda bolsa elementten ótken nurdin' ren'i de tap sonday ren'de boladı.[9] “Xromoforlar” ren' tasıwshılar atom gruppaları bolıp olardın' bar ekenligi sebepli birikpe ren'pi boladı. Olarda toyinbag'an atomlar, qos baylanislar bar ekenligi bolıp tabıladı. Ku'shli xromoforlar :
nitro gruppa -NO₂
nitrozo gruppa -N=O
ag'za gruppa -N=N
Kúshsiz xromofor karbonil gruppa >C=O
ja'ne de kúshsiz xromofor, etilen gruppa >C=C<
Ren'li elementtı boyaw elementke aylandırıw ushın onın' molekulasına xromofor gruppadan tısqarı qosımsha gruppalar - auksoxromlar (ren' ku'sheytiriwshiler) kirgiziw kerek. Auksoxrom kiritiliwi na'tiyjesinde boyawlar matag'a, sharim, boyaliwshi denege birigedi. Biraq sonı parıq etiw kerek, auksoxromlar elementtı ren'liligi ha'm talshıq denege birigiwi tu'rlishe boladi. -NH₂,-OH,-(CH₃) 2- gruppalar tipik auksoxromlar bolıp tabıladı. -SO₃ H,-COOH lar auksoxromlar qatarına kirmese de biraq boyawda u'lken a'hmiyetke iye. Olar boyawdı suwda eriwshen'ligin ha'm de ju'n , jipek talshıqlarina birigiwin ta'miynleydi. Xromofor gruppalarg'a : -N=N-, >C=O,-N=O, >C=C< reń kiritedi. bulardıń ishinde (-N=N-) en' ku'shlisi esaplanadı. Xromofor gruppalarǵa konigirlangan qosbog'li, acikli ha'm korbociklik du'ziliske iye bolg'an elementler kiredi. Mısalı : difenilgeksadekaoktan C₆H₅- (CH=CH)₈-C₆ H₅ qızıl ren'li birikpe. Auksoxrom gruppalarg'a: -OH,-NH₂,-NHR,-NR₂,-COOH,-SO₃ H kiredi. Bular boyawlardın' ren'in ku'sheytedı, tıyanaqlı yamasa kislotalı qa'siyetke iye boladı. Auksoxrom gruppalar ko'birek bolsa kislotalı boyaw dep ataladı. Xromoforlar boyaw reńn'in keltirip shıg'arıwshı atomlar (grekshe: xromaran', phoros- tasıwshı ) gruppalar bolıp tabıladı. >C=O karbonil, >C=C< etenil talay ku'shsiz xromofor bolıp tabıladı, molekulasına sol gruppadan biri bolsa sol element ren'li bolmaydı. Mısalı : aceton, etilen reńsiz elementler bolıp tabıladı. Element molekulasında ku'shsiz xromofordan biri bolsa g'ana bunday element ren'li boladı. Mısalı : xinon molekulasında eki korbinol, eki etilen bar, sol sebepli ol rangdor bolıp tabıladı. [10] Boyawshi elementler ren'inin' tu'rli fizikalıq ta'sirge bekkemligi boyınsha element ha'm talshıq arasında baylanısıw ta'biyaatına, talshıq gewekligine, boyaqshi elementtın' suwda eriwshen'ligine baylanıslı. Ren'nin' nurg'a shidamlilig'i tiykarınan boyawshi elementtın' xromofor sistemasına, onın' taladag'i konsentraciyasına baylanısıw tu'rine baylanıslı. Mısalı: antraxinon, ftalociannin' xromofor sisteması azaboyawli elementlerge salıstırg'anda nurg'a shidamli esaplanadı. Boyawlar ximiyalıq du'zilisine qarap organikalıq birikpelerdin' túrli klasslarına tiyisli. Olar ekige bo'linedi. 1) ta'biiy 2) sintetik boyawlar. Boyawlar a'dette eki sistema tiykarında klassifikaciyalanadi.
1) ximiyalıq
2) texnikalıq klassifikatsiya.