Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

2-soraw. Biliwdiń formaları
1. Seziwlik biliw
Qálegen zattı tanıp biliw bul-process. Bul processte oy-sezimlik qabıllawdıń birinshiliginen onnan tereńiregine, onıń tiykarın hám mánisin túsiniwge ótedi.
Seziwlik biliw, adamnıń sezim organları tárepinen tikkeley baqlaw bul adamnıń ózin qorshaǵan dunya menen tikkeley baylanısınıń forması bolıp tabıladı. Seziwlik biliw sırtqı titirkeniwdiń energiyasınıń sanaǵa aylanıw faktı. Tikkeley qabıllaw arqalı predmetlerdiń hár túrli belgilerin, qásiyetlerin hám táreplerin tanıp bilemiz. Biraq tek seziwlik obrazlar arqalı ǵana olardıń tiykarın tanıp bile almaymız.
Bul birinshi gezekte adamnıń sezim organlarınıń tábiyiy sheklengenligi menen baylanıslı. Adamnıń kózi jaqtılıq tolqınlıqlardıń hámmesin sáwlelendire almaydı.
Adamnıń qulaǵı sestiń tolqınların 16 dan 20 mıń gercke deyingi aralıqta ǵana qabıllawı múmkin.
Tábiyattıń adamnıń tábiyiy organları qabıllawı qıyın tárepleri jasalma organlar arqalı, máselen, mikroskop, teleskop, lakator, barometr, Geygerdiń schetchigi h.t.b. arqalı ámelge asırıw mumkin. Sonıń menen birge seziwlik biliw hám aljasıq boldıra aladı. Kóriwdegi ótirik, miraj, gallyucinaciyalar, seslik effektler h.t.b. Eger biz biliwde tek seziw organlarınıń kórsetkenlerine isensek, onda N. Koperniktiń geliocentristlik teoriyasın emes, Ptolomeydiń geocentristlik sistemasın maqullaǵan bolar edik.
Filosofiyanıń tariyxında bilimlerdiń seziwlik kelip shıǵıwına Jańa dáwir oyshılları hám dıqqat bóldi. Máselen, Djon Lokk materialistlik sensualizm principin tastıyıqladı. Sensus -latınsha sóz- sezim, seziw degendi ańlatadı. Djon Lokktıń pikiri: «Burın seziwlerde bolmaǵan nárse intellektte de joq».
XVIII ásir francuz materialistleri D. Didro, P. Golbax, K. Gelveciy, J. Lametri hám basqalar biliw processin sensualizm poziciyasınan túsindirdi. Olardıń pikirinshe barlıq bilimlerdiń dáregi - seziwler. Ol adamda seziw organlarına materiallıq predmetler menen qubılıslardıń tásiyrinde ámelge asadı.
Gegel hám biziń bilimlerimizdiń seziwlik, tájiriybelik kelip shıǵıwına úlken dıqqat bóldi hám racionallıq biliw menen ajıralmas birligin maqulladı.
Seziwlik biliwdiń formaları: seziw, qabıllaw, elesletiw.
Biliw tikkeley qabıllawdan (sozercanie) baslanadı. Bilimlerdiń baslaması hám dáregi - seziwler hám qabıllawlar. Predmetler hám qubılıslar eń aldı menen adamnıń seziw organlarına tásir etedi. Seziwler adamǵa baylanıslı sırtqı ortanıń biziń seziw organlarımızǵa titirkendiriwshi sıpatında tásir etiwshi processleriniń tiykarında payda boladı. Sırtqı titirkendiriwshiler, máselen, mexanikalıq qısım, seslik hám jaqtılıq tolqınları, iyisler, dámlik, temperaturalıq tásirler. Olar adamnıń bes túrli sezim organları arqalı qabıllanadı. Olar: kóriw, esitiw, dám seziw, iyis seziw, seziw. Bul sezim organlarına seziwlerdiń bes túri sáykes keledi. Olar: kóriw (jaqtı hám túr), esitiw, dámlik, iyis seziw hám seziwlik (taktillik).
Seziw, sonday-aq organizmniń ishinde ótip atırǵan, máselen, as sińiriw, muskullardıń qısqarıwı, bóliniw sıyaqlı processlerdiń tásiyrinde hám ámelge asadı.
Adam qanday predmetti baqlamasın, ol minnetli túrde eń aldı menen seziw organlarına qolaylı hám jeńil belgilerdi, aytayıq, túr, forma, ses, qattılıq, jumsaqlıq, iyis h.t.b. sáwlelendiredi.
Seziwlerdiń hár bir organı nervlik tamamlanıwǵa iye. Seziwler obektiv dunyanıń qubılıslarınıń yamasa predmetleriniń jeke qásiyetleriniń obrazları, sáwlesi, súwreti. Seziwler hám elesletiwler obektiv dunyanıń subektiv obrazı. Bul degen sóz, yaǵnıy obrazdıń subektivligi degen sóz, ol adam basına alıp kelingen hám qayta islengen materiallıq.
Álbette adam mudamı predmetlerdiń jeke bóleklengen qásiyetlerin emes, al onı tutas sáwlelendiredi. Qálegen predmet kóp túrli qásiyet hám qatnaslardan turadı. Máselen, bir qısım qar, ol aq, belgili formaǵa, kólem, salmaq h.t.b. iye. Olardıń hámmesin adam birim-birim emes, al tutas qabıllaydı hám mánisine jetedi.
Predmettiń obrazınıń seziw organına tutas tásir etiwi qabıllaw dep ataladı. Ádette qabıllawlardıń tiykarında seziwlerdiń hárqıylı túrleriniń birlespesi boladı. Seziwler hám qabıllawlar adamnıń jámiyetlik mitynet iskerliginiń tiykarında rawajlanadı. Adamnıń qabıllawı haywannıń qabıllawına qaraǵanda rawajlanǵan, jetilgen. Adam qabıllawların priborlardıń járdeminde kúsheyte aladı.
Seziw hám qabıllawlardıń tiykarında adam miyinde elesletiwler payda boladı. Sırtqı dunyanıń predmetleri hám qubılısları adamnıń seziw organlarına belgili waqıtqa ǵana tásir etedi. Sońınan bul tásir tamamlanadı. Biraq bul tásiriniń izi, este qalıwı izsiz joq bolmaydı, yadta saqlanadı. Miydiń sırtqı dunyanıń tásiyrin saqlaw hám este qaldırıw hám olardı kerekli momentte qaytadan jańǵırtıw uqıbı yad dep ataladı.
Bir waqıtları adamnıń seziw organlarına tásir etip, al sońınan bul predmetlerdiń joqlıǵında hám miyde saqlanǵan izi boyınsha tiklengen predmetlerdiń obrazları elesletiwler dep ataladı. Elesletiwler-haqıyqatlıqtı biliwdiń seziwlik basqıshınıń joqarǵı forması. Bar elesletiwlerden adam hártúrli kombinaciyalar, elesletiwler quradı, demek ózi heshqashan kórmegen predmetlerdiń obrazların jaratıwı múmkin. Hárqıylı elesletiwlerdi jańa obrazlardıń tutas kartinasına birlestiriw hám onı qayta islew qıyallaw dep ataladı.
Qıyallaw adamnıń miyiniń seziwler hám qabıllawlarǵa qaraǵanda quramalı forması. Biraq biliw hám dóretiwshilik bunda toqtamaydı, tereńge ótedi. Al bul abstrakt oylaw járdeminde ámelge asadı.

6-tema. Global hám turaqlı rawajlanıw filosofiyası

1. 
   Globallıq mashqalalar túsinigi.
   
2. 
   Filosofiyada globallıq mashqalalardı klassifikaciyalaw.
   
3. 
   Aral ekologiyalık krizisinin kelip shıǵıwı hám aqıbetleri.
   
4. 
   Globallık problemalardıń sheshiliw máselesi.
   

Búgingi kúnde házirgi zamannıń ǵalabalıq mashqalaları dep atalatuǵın urıs hám paraxatshılıq, ekologiyalıq demografiyalıq, energetikalıq, shiyki zat h. t. b mashqalalar tuwralı esitpegen adam joq desek lap bolmas. Durıs, bul mashqalalar burında bolǵan, biraq, XX-ásirde ǵalabalıq (globallıq) xarakterge iye boldı. Basqa mashqalalardan olardıń ayırmashılıǵı sonda, ǵalabalıq mashqalalar planetalıq masshtabqa iye bolıp atır. Basqasha aytqanda dúnyada bolıp atırǵan qıyın jaǵdaylar: ekologiyalıq krizis, rawajlanıwdaǵı ellerdegi ashlıq, hár túrli tochkalardaǵı urıslar, energetikalıq hám basqada resurslardıń qurıp joq bolıwǵa keliwi, mádeniyattaǵı krizis, demografiyalıq jarılıwlar h.t.b. endi lokal, jergilikli, milliy mashqalalar bolıwdan qalıp, planetalıq, ǵalabalıq xarakterge iye boldı.

Ǵalabalıq mashqalalar-bul pútkil adamzattıń mápin óz ishine alıp, onıń keleshegi ushın qáwip tuwǵızatuǵın hám tek jer júzilik birliktiń qatnasıwında óz sheshimin tabatuǵın mashqalalar.
XX-ásirge shekem payda bolǵan mashqalalar pútkil planetalıq birliktiń ómir súriwi ushın qáwip tuwǵızǵan joq. Sonıń ushın kóp ǵana alımlardıń pikirinshe bul problemalarodıń sheshimin tappawı keleshekke qáwip tuwǵızadı.
Galabalıq mashqalalar XX - ásirdiń produktı hám olardıń payda bolıwı tikkeley adamnıń iskerligi menen baylanıslı. Galabalıq problemalarınıń payda bolıwınıń sebebi adamnıń iskerligi menen búginliginde jámiyet penen tábiyat tap bolǵan halattıń arasındaǵı qarama- qarsılıqtıń ósip barıwında. Ilim hám texnikanıń rawajlanıwı menen adam jer betinde xojeyinlik qıla beredi. Biraq onıń “xojeyinshiligi» ele onsha jetilmegen. Adam ele óz úyinde- Jer planetasında aqılǵa sıyımlı, júdá aqıllı háreket etetuǵın xojeyinge aynala almay atır. Payda dep umtılıwda óziniń ómir súriw jaǵdayın qáwip astına qoyıp atır.
Joqarıda aytılǵan sebep mınaday sebeplerge bólinedi:
1. «Jámiyet- tábiyat» sistemasındaǵı qarsılıqlar menen baylanıslı sebepler.
2. Jámiyettiń óz ishindegi sociallıq birlikler (individler, sociallıq toparlar, mámleketler hám mámleketler aralıq strukturalar) arasındaǵı qatnasıqlar.
Bul sebeplerdiń mánisi nedeW
1. XX-ásirge shekem tábiyiy baylıqlardı meńgeriw hám tábiyatqa tásiyr lokal xarakterge iye boldı. XX-ásirde adamzattıń xojalıq iskerligi planetalıq xarakterge iye boldı. Tábiyatqa antropogenlik júkleme kúsheydi. Izine qaytpaytuǵın processler payda boldı. Bul boyınsha ozon qatlamlarınıń qıyrawı menen tropikalıq toǵaylardıń joq bolıp ketkenligin aytıwı hám jetkilikli. Situaciya, házir sonday, adamzattıń óziniń jasap qalıwı másele bolıp qoyılıp otır.
1. Jámiyetlik rawajlanıwdıń teńsizligi, kolonializm, sonday-aq jer júzilik baylıqtı bólistiriwdegi sociallıq ádalatsızlıq jarlı hám bay ellerdiń kelip shıǵıwına jaǵday jasadı. Al bul bolsa eller arasındaǵı rawajlanıwdıń úzikligin boldırmaw zárúrligine baǵdarlanǵan jańa globallıq problemanı payda etti.
Bul jámiyetlik rawajlanıwdaǵı teńsizlik bir jaǵınan urıslardıń hám dáregine aynaldı. Durıs, XX-ásirge shekem mámleketler arasındaǵı konfliktler hám olardıń aqıbetleri lokallıq- regionallıq xarakterge iye boldı. XX-ásir jer júzilik urıslardı payda etti. Házirgi qurallanıwdıń jaǵdayın esapqa alsaq, úshinshi jer júzilik urıstı pútkil adamzattı qurtıw qáwpi payda boladı. Sonıń ushın da xalıqlardıń, mámleketlerdiń jer júzilik birge islesiwi adamzattıń ǵalabalıq problemasına aynalıp atır.
Galabalıq problemalardı sheshiwde adamzattıń birligi, jer júzilik birlik dárejesinde integraciyanıń ósiwi, óz-ara túsiniwdiń kúsheyiwi h.t.b. zárúrli.
2. Galabalıq mashqalalardıń biri- urıs hám paraxatshılıq.
XX - ásirge shekem urıslar lokal xarakterge iye boldı, aqırı ádette jeke máplerdi gózledi.
Durıs, bir waqıtları urıs zárúrli hátteki adamlardıń rawajlanıwı ushın paydalı dep qarawlar hám boldı (N. Makiavelli, F. Venon, T. Gobbs, D. J. Prudon, F. Nicshe h. t. b).
F. Nicshe bılay degen: hám urıs hám erlik jaqınǵa, muhabbatqa qaraǵanda kóbirek ullı isler dóretti.
Degen menen, ótkendegi oyshıllardıń bári urıstı usılay maqullaǵan joq. E. Rotterdamskiy, J. J. Russo, I. Kant, M. V. Lomonosov h. b. urıstı qaraladı. XIX-XX ásirde urıs hám militarizmge qarsı gúres pacifizm formasına iye boldı.
Eskertiwimiz kerek, hár bir júz jıllıqtaǵı urıslar birinen- biri ótken zulımlıq hám qan tógispeler menen belgili. XVII ásirde Evropada 2 million, XVIII-ásirde 5, 2 million (onıń 2 millionı Napoleon urıslarında) qırıldı. XX- ásir bul boyınsha júdá alda. Birinshi dúnya júzilik urısta 10 million, ekinshi dúnya júzilik urısta 60 million adam qırıldı. Onda 61 mámleket qatnastı. Ol jer betindegi xalıqtıń 80 procentin quraydı. Áskeriy háreketler Evropa, Aziya hám Afrikanıń 40 mámleketiniń territoriyasında bolıp ótti.
Massalıq joq etiw qurallarınıń hár qıylı túrleriniń rawajlanıwı (yadrolıq, vodorod, neytron, ximiyalıq, bakteriologiyalıq h.t.b.) sonı ańlatadı, toplanǵan arsenallardıń adamzattı joq qılıp jer betin tirishilikten mahrum etiwge múmkinshiligi mol.
Házir «salqın urıs» tamamlandı, áskeriy- siyasiy bloklar aqırın qıyrap atır hám urıstıń qáwpin biraz tómenletti. Biraq urıstıń birden payda bolıp ketiw qáwpi saqlanıp tur. Sonıń ushın quralsızlanıw, birinshi gezekte massalıq qırıw quralların joq etiwdi qolǵa alıw kerek.
"Ekosofiya" atlı sociallıq filosofiyanıń specifikalıq bóleginiń payda bolıwı óziniń rawajlanıwında bir qansha etaplardı ótti.

• 
  biziń ásirimizdiń 50- jılları ekologiyalıq awhal jaqsı emes dew.
  
• 
  60-jıllar. Ekologiyalıq awhaldı teoriyalıq ulıwmalastırıw.
  
• 
  70- jıllar. Jámiyetlik háreketlerdiń ("kóklerdiń" h.t.b.) payda bolıwı.
  
• 
  80- jıllar. Anıq formulirovkalanǵan principlerdiń tiykarında hárekettiń praktikasın islep shıǵıw.
  
• 
  90- jıllar. Globallıq ekologiyalıq oylawdıń payda bolıwı.
  

"Ekosofiyanıń" rawajlanıwına G. Pechchei, G. Kommoner, A. King, L. Braun, D. Medouz, G. Kan, Dj. Forrester, E. Pestel h.t.b. úlken úles qostı.
Rim klubınıń - xalıq aralıq mámleketlik emes házirgi globolistika menen shuǵıllanatuǵın shólkemniń payda bolıwı A. Pechcheidiiń atı menen baylanıslı. Bul shólkem mınaday usınıslar islep atır:

• 
  globallıq kólemde social - ekonomikanı hám ilimiy texnikalıq rawajlanıwdı birlestiriw ushın arnawlı transmilliy strukturalar dúziw (E. Pestel, M. Messaring).
  
• 
  ekologiyalıq jaqtan teń salmaqlılıqtaǵı globallıq ekonomikalıq sistema teoriyasın islep shıǵıw(L. Braun).
  
• 
  globallıq jaǵdayda ekologiyalıq hám gumanistlik etikanı islep shıǵıwı (R. Atfil).
  

A. Pechcheidiń shıǵıstı úyreniw zárúrligin aytıwı, ásirese, «Aziyanıń metafizikalıq mádeniyatları batıs civilizaciyasın kóp nársege úyretiwi múmkin» dewinde jan bar.
Ekologiyalıq problemanıń sonshama aktuallıǵın BMSH ekologiyalıq mashqalalarınan (1992j.) kóriwi múmkin. Máselen, júdá dıqqat awdarılmasa bolmaytuǵın máseleler:

• 
  dushshı suwdıń jetkiliksizligi (onıń 63 procenti awıl xojalıǵına, 23 procenti sanaatta, tek 8 procenti turmısta qollanıladı).
  
• 
  jer júzilik okeannıń pataslanıw háreketi Ǵóli zonalardıńǴ hám payda bolıwı.
  
• 
  Araldıń qurıwı (dárejesi 3 metrge tómenledi, keleshektegi 9-13 metrge tómenlewi kútilmekte, qáwiptiń kúsheyiwi 10 mártebege kóteriliwi sózsiz).
  
• 
  apatshılıq dárejesinde hawanıń pataslanıwı. Buǵan, ásirese úlken qalalar mısal bola aladı: Parij, Madrid Rio-de -Janeyro, Tokio, Sidney, Toronto, London, Tegeran, Bangkok, Nyu Iork h.t.b.).
  
• 
  jerdiń eroziyası (15procenti izge qaytpasqa ketti).
  
• 
  toǵaylardıń qıyralıwı (jıl sayın 16, 8 million gektar toǵay shawıp alınadı.
  
• 
  stixiyalıq apatshılıqtıń aqıbetleri (suw basqını, qurǵaqshılıq, jer silkiniwler, dawıllar, vulkanlardıń atılıwı h.t.b.).
  

Tutas alǵanda ekologiyalıq problema, yadrolıq urıstı boldırmaw problemasınan keyingi orındı iyeleydi.
Taǵı bir globallıq problema- energetikalıq problema. Amerika alım-ekologı V. Smil «úsh kitti» ataydı. Olar: energiya, azıq-awqat hám bizdi qorshaǵan orta, barlıq qalǵanları ekinshi dárejede.
1945 jıldan energiya óndiriwdiń sanı úsh mártege arttı. Rawajlanǵan ellerdiń sanı (jer sharındaǵılardı 7 procenti) energiyanıń 70 procenti paydalanıladı. Al rawajalanıwdaǵı eller (planetanıń 78 procenti) islenip shıǵılatuǵın energiyanıń tek 18 procenti menen shekleniwge májbúr.
Bul ayırmashılıq (rawajlanǵan hám rawajlanıwdaǵı eller) tek sanlıq jaqqa ǵana emes, sapalıq jaqqa hám iye. Eger rawajlanǵan eller ushın energiya tiykarınan neft, gaz bolsa, az jaǵdayda kómir, rawajlanıwdaǵı eller tiykarınan aǵash, hár túrli texnikalıq mádeniyatlar awıl xojalıǵı óndirisiniń qaldıqların (máselen, Bangladesh 90 procenti. Nigeriyada- 80 procenti, Indiyada 66 procenti) tutınadı.
Álbette, alternativalıq dep atalatuǵın energiya derekleri hám ózin onsha aqlamay atır. Buǵan AES lerdiń isten shıǵıwları, ásirese 1986 jılǵı CHernobıl AESiniń avariyası hám onıń jaramsız aqıbetlerden mısal bola aladı.
BMSH tıń esabı boyınsha tek 1990- jılı 143 AES tiń buzıqlıǵı anıqlanǵan. 2000 jılǵı 300 yadrolıq reaktordı jabıw názerde tutılıp atır.
Energetikalıq mashqalalardı sheshiwdiń jolları:
1. SHıǵarılatuǵın produkciyanıń energiya jutıw múmkinshiligin azaytıw.
2. Dástúriy sanaat materiallarınıń ornına jeńil, arzan, az energiya jutatuǵın arzan materiallardı (máselen, polattıń ornına alyuminiydi, mıstıń ornına ayna materialdı, metalldıń ornına plastikti) qollanıw.
Energiyanı tabıw hám onı paydalanıw shiyki zat probleması menen tıǵız baylanıslı. Házirgi waqıttı 1970 jıl menen salıstırǵanda úsh mártebe kóbirek paydalı qazılma óndiredi. Bunnan rawajlanıwdaǵı eller (xalıqtıń 78 procenti) tek 12 procenti ǵana paydalanadı.
A. E. Fersmannıń esaplawınsha XVI-XX ásirlerde jer betinde 50 milliard tonnaǵa deyin kómir, 2 milliard tonna temir 20 million tonna mıs, 20 mıń tonna altın h.t.b. jerden óndirilgen. Házirgi waqıtta jıl sayın jerden 100 milliard tonna qazılma (50 kv. km ge jaqın) alınadı. V. I. Vernadskiy aytqanınday, adamzat tutas alǵanda kúshli geologiyalıq kúsh bolıp baratır.
SHiyki zat problemasın sheshiw shiyki zattıń qımbat túrlerin arzanları menen almastırıw hám resurslardı saqlawshı texnologiyanı engiziwdi, óndiristi sanlıq kórsetkishlerdi sapalıq kórsetkishlerge baǵdarlaw menen baylanıslı.
Azıq-awqat probleması. Bul problema házir júdá ótkir dárejede qoyılıp otır. Ashlardıń sanı 1970 jılı 460 millionǵa jetken bolsa, 1990 jılı 550 millionǵa jetti, 2000 jılǵa 650 millionǵa (planeta xalqınıń 10 procenti)shamalastı. Ashlıq - azıq-awqat problemasınıń jalǵız ǵana kórinisi bolmaǵan menen anıq kórinisiniń biri.
Problemanıń basqa tárepi —rawajlanǵan ómirde hádden tıs tutınıw. Adamzattıń hár qıylı bóleginiń aldında azıq -awqat problemasın sheshiwde hár qıylı wazıypalar tur. Máselen, rawajlanıwdaǵı eller ushın jeterli awqatlanıwdıń múmkinshiliklerin tabıw (jerdiń qunarlılıǵınıń, mal sharwashılıǵınıń ónimdarlıǵınıń ósiwi, jabayı tábiyat resursların hám okeandı paydalanıw, azıq- awqattıń sırttan alıp keliwin retlew h.t.b. Al rawajlanǵan eller ushın awqatlanıwdıń strukturasın ózgertiw (beloklardıń, may, qanttıń az bolıwı, naturallıq produktlardıń kóp bolıwı).
Demografiyalıq problema. Biziń eramızdıń basında jer sharında 150-200 millionday adam jasadı. X ásirge ol 300 million boldı. Tek XIX ásirdiń ortalarında (1850 jıllar) jer sharında 1 milliard adam jasadı. 1930 jılı 2 milliard, 1960 jılı 3 millard, 1976 jılı 4 milliard, 1986 jılı 5 milliard, házir 6 milliardtan ótip ketti.
Házir xalıqtıń sanı jılına 90 million, sonnan 3 sekundta bir adamǵa kóbeymekte. Boljawlar boyınsha XXI-XXII ásirler aralıǵında xalıqtıń sanınıń ósiwi biraz turaqlasadı, 10-10, 5 milliard adam dárejesinde boladı.
Ósiw tempi, ásirese tábiyiy ósiw kóp ellerde kemeymekte. Máselen, olar: Germaniya, Ullı Britaniya, Skandinaviya elleri, Rossiya h.t.b. Ósiwdiń tómenlewi kóp ǵana Aziya ellerine de tán.