|
III. Juwmaqlaw
IV. Paydalang'an a'debiyatlar
I. Neft haqqında ulıwma maǵlıwmatlar
Neft sózi parsısha — janıp ketiw, tutanıw mánisin
ańlatadı. Jer qa'rining shógindi bóleginde tarqalǵan neft sırtqı
kórinisine kóre ayriqsha hidli gewek moysimon suyıqlıq
bolıp, túrli tusdagi bawırrang kóriniske iye. Neft jer
qabıǵınıń túrli tereńliktegi qatlamlarında, túrli - rayon
gewek hám basqa taw jınısları arasında uglevodorod gazları
menen birge 1, 2÷2 kilometrden 5÷6 kilometrgeshe tereńlikte jatadı.
Neftning organikalıq qaldıqlarınan payda bolıw mexanizmi
olardan kislorod menen azotning joǵalıp, uglerod menen
vodoroddıń jıynalısına tiykarlanadı. Jer qa'rida neft payda bolıwı
organikalıq turmıstıń keń rawajlana baslaǵan dáwiri, yaǵnıy shama menen
bunnan 350÷400 million jıl aldın baslanǵan.
Neftning ortasha molekular massası 220÷300 (geyde
450÷470 ke shekem de jetedi) hám neftning qısıqlıǵı 770÷920 kg/m3
bolıp, 830 kg/m3 ten tómen bolǵan túri jeńil, 831÷860 kg/m3
átirapındaǵısı — ortasha hám 860 kg/m3 dan joqarısı - salmaqli neft dep
júritiledi. Neftning janıw ıssılıǵı 43000÷45500 kJ/kg.
Neft quramında organikalıq zatlar bar ekenligi sebepli onı
qaynaw temperaturası menen emes, bálki suyıq uglevodorodlarning
qaynaw temperaturası menen xarakterlenedi. Neft organikalıq erituvchilarda
eriydi, suwda erimeydi, biraq ol menen emulsiya payda etiwi
múmkin. Hár qanday tábiyǵıy baylıqtı, sonday-aq, neft hám gaz
dáreklerin de anıq biliw, shamalaw hám qanday geometriyalıq
formada jaylasqanlıǵın úyreniw zárúrli áhmiyetke iye bolǵan
wazıypa bolıp tabıladı. Rezervlerdi anıq esaplaw konda alıp barılǵan izlew hám
qıdırıw nátiyjeleri tiykarında tayarlanadı Neft sarg'ish, ko'ng'ir, qaralaw reńli moysimon suyıqlıq, qısıqlıǵı 0, 73 den 0, 95 g/sm3 ge shekem - 20 de +20 0 S ge shekem temperaturada qotuvchi júdá quramalı quramlı túrli uglevodorodlar hám geteroatomli organikalıq birikpeler qospasınan quram tapqan zatlar. Ol joqarı koloriyali janar may (40000 den 44000 ge shekem k/kg). Neftning ximiyalıq quramı tiykarınan tómendegi elementlerden shólkemlesken :
S = 83-87 %
N = 12-14 %
S = 0, 3-3 %
O = 0, 1-1, 0 %
N = 0, 001-0, 4 %
Sonıń menen birge júdá kem muǵdarda metalloorganik birikpeler formasında vanadiy, nikel' temir, titan, kobal't, germaniy hám basqa elementlerden ibarat boladı
Neft quramında úsh tipdagi suyıq hám erigen halda qattı uglevodorodlar ámeldegi: alkanli uglevodorodlar (tiykarınan tuwrı shınjırlı, S-1 den S-30 ǵa shekem) neftda to'yinmagan uglevodorodlar bolmaydı, túrli uzınlıqtaǵı qaptal shınjırları bolǵan ciklopentan hám ciklogeksan hám de olardıń tuwındıları tipidagi monotsiklik naftenlar hám di-, tri hám de politsiklik polimetilenli uglevodorodlar, (sol atap aytqanda, qaptal shınjırı bolǵanları da ) aromatik uglevodorodlar, benzol hám olardıń
gomologlari, naftalin, antratsen hám onıń gomologlari, naftearomatik gibrid uglevodorodlar hám olardıń tuwındıları, neft, quramında ol yamasa bul klass zatlardıń kópligine qaray altı tipga bólinedi Texnologiyalıq klassifikatsiyaga qaray
neft 0, 5 % ge shekem altıngugurt saqlawshı - kem altıngugurtli
0, 51 % ten 2 % ge shekem altıngugurt saqlawshı altıngugurtli,
2 % den artıq altıngugurt saqlawshı - kóp altıngugurtli,
1, 5 % ge shekem alkan saqlawshı kem alkanli
1, 51 den 6 % ge shekem alkan saqlawshı -alkanli,
6 % ten kóbirek alkan saqlawshı kóp alkanli neftlarga bólinedi. Neft' hám neft' ónimleriniń ózgeshelikleri.
Neftning fizikaviy qásiyetleri hám sapa kórsetkishleri onıń
quramındaǵı uglevodorodlarning muǵdarına baylanıslı. Eger neft
quramında salmaqli uglevodorodlar muǵdarı ústinlik qilsa, bunday
neftlarda benzin hám may zatları kemrek bolıp, qatlam daǵı
háreketi de azmaz sustroq boladı.
Ádetde, qatlamdıń joqarı bóleginde, gaz jaǵdayı daǵı eń jeńil
uglevodorodlar jaylasadı, qatlamdıń orta bóleginde bolsa gaz hám
kondensat qospa jaǵdayda jaylasadı, qatlamdıń tómengi
bóleginde salmaqli uglevodorodlar, yaǵnıy neft jaylasadı.
Qatlam jaǵdayı daǵı neft menen jer yuziga alıp shıǵılǵan neftning
fizikaviy ózgeshelikleri bir-birinen sezilerli dárejede parıq etedi.
Bunıń tiykarǵı sebepleri - qatlam jaǵdayı daǵı neft joqarı basım hám
temperatura tásirinde bolıp, kóbinese quramında kóp muǵdarda tábiy
gaz erigen halda boladı. Jer yuziga alıp shıǵılǵan neft, ápiwayı
sharayatta joqarı basım hám temperatura tásirinen tek Bolǵandan keyin quramındaǵı erigen gaz ajralıp shıǵıwı nátiyjesinde derlik
barlıq fizikaviy kórsetkishleri ózgeredi.
Quramındaǵı elementlerdiń uqsaslıǵına qaramastan túrli
orından alınǵan neftlarning fizikaviy hám ximiyalıq ózgeshelikleri hár túrlı
boladı. Buǵan sebep, uglerod hám vodorod atomlarining óz-ara
túrli formada birika alıwı bolıp tabıladı.
Respublikamızda neft hám gaz sanaatınıń rawajlanıwı talay
úlken tariyxga iye. 1870-1872-jıllarda Ferǵana oypatlıqsında 200 ge
jaqın neft dárekleri belgili edi. Ózbekstanda neft rezervleri
Ferǵana oypatlıqsında (Arqa So'x, Qubla Olamushuk,
Polvontosh, Kebirsuv, Chimyon), Surxon oazisinde («Xovdach»,
«Uchqizil», «Kokayda», «Qoshg'ar»), Qaraqalpaqstanda (UstJurt), Arqa Muborakda hám basqa jerlerde jaylasqan.
Respublikamız aymaǵında Oltiariq (1906 ) hám Ferǵana (1958)
neftni qayta islew zavodları, Muborak gazdı qayta islew zavodı
(1972), Kebirton gaz kompleksi (altıngugurtdan tazalaw
apparatları menen birge) (1980) hám Buxara neftni qayta islew
zavodı (1997) qurılıp jumısqa túsirildi.
Ǵárezsizlikke erisilgennen berli respublikamızda neft hám gaz
sanaatı rawajlanıwına bólek itibar berilip, janılg'i támiynatı
II. Neft ónimleriniń ximiyalıq quramı
Neft ónimleriniń quramı tiykarınan : 82÷87% uglerod C; 11, 0
÷ 14, 5% vodorod H; 0, 01 ÷ 5, 0% altıngugurt S; 0, 001 ÷ 1, 8%
kislorod O hám azotdan ibarat. Massa boyınsha uglevodorodlarning
ulıwma muǵdarı 97÷98% ni quraydı.
Uglevodorodlarning quramındaǵı uglerod muǵdarı C1 (metan)
den C4 (Butan )-ge shekem bolǵanları atmosfera basımında gaz jaǵdayda
boladı. Uglevodorodlarning C5 ten C17 gachasi ápiwayı sharayatta
suyıq halda, C5 ten C9 gachasi kondensat hám C10 nan C17 gachasi
neftning tiykarǵı bólegin quraydı. Quramında C17 den joqarı
bolǵan uglevodorodlar ápiwayı sharayatta qattı haldaǵı zat
boladı.
Neft ónimleri quramındaǵı barlıq uglevodorodlarning
ximiyalıq strukturası boyınsha tómendegi 3 qıylı gruppaǵa bólinedi:
1. Parafin uglevodorodlar.
2. Naften uglevodorodlar.
3. Aromatik uglevodorodlar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
