|
kórkem ádebiyat
termini Orta
Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında XX
ásirdiń baslarında qollanıla baslaǵan
1
.
Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen hám
jámiyetlik mazmunǵa iye shıǵarmalardı
ádebiyat
degen termin menen júritedi.
Ilim-izertlew tarawına tiyisli miynetlerdi
ilimiy ádebiyat,
huqıq, nızamǵa tiyisli
miynetlerdi
yuridikalıq ádebiyat
, medicina tarawına tiyisli miynetlerdi
medicinalıq ádebiyat
dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı
jıynaqlı bir termin menen
kórkem ádebiyat
dep júritedi. Kórkem ádebiyattı,
kóbinese, qısqasha ǵana
ádebiyat
dep te ataydı.
Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik
turmıstı, insannıń ruwxıy keshirmelerin obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri.
Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar
kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan,
1
Ádebiyat hám ádebiyattanıw terminleri haqqında keńirek maǵlıwmatlardı qarańız: Бобоев T.
Aдaбиѐтшунослик асослари. Tошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 6-10-бб.
12
oǵan túrli estetikalıq sezimlerdi sińirip jan beredi, adam xarakterin, onıń ishki
dúnyasın ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol
tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám olar tuwralı durıs túsiniklerdi kórkem
obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da, kórkem ádebiyattıń sociallıq, turmıslıq
áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı.
Kórkem ádebiyat XIX ásirde jasaǵan ullı rus sınshısı V.Belinskiydiń
kórsetkenindey, kórkem ónerdiń (sániyattıń) basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik
qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Shınında da, sóz óneri kórkem ónerdiń
basqa tarawlarına salıstırǵanda joqarı orında turadı. V.Belinskiydiń 1841-jılı
jazılǵan “Poeziyanıń túrlerge bóliniwi” degen belgili maqalasında táriplewi
boyınsha “Poeziya” (demek, kórkem ádebiyat) – kórkem ónerdiń eń joqarı túri.
Kórkem ónerdiń basqa túrleri obraz jaratıwda paydalanatuǵın materiallardıń
jaǵdayına qaray anaw ya mınaw dárejede sheklengen boladı… mısalı, skulptura
(músinshilik) adam denesi formasınıń sulıwlıǵın beredi, adam kelbetin súwretlew
arqalı onıń oy-pikirin, deneniń bir máwrittegi kórinisin, jaǵdayın bere aladı.
Súwretshilik óneri de (jivopis) adamnıń ishki dúnyasın bere aladı, biraq ol da adam
yamasa tábiyat kórinisiniń bir momentin ǵana kórsetiw menen sheklenedi. Muzıka,
kóbinese, adamnıń jan terbelislerin beredi, biraq muzıkanıń bergen ideyaların
seslerden ajıratıw múmkin emes, al sesler bolsa jan sezimlerdi oyatqanı menen
aqıl-oyǵa anıq hesh nárse ayta almaydı. Al,
poeziya
(kórkem ádebiyat) adamnıń
erkin tili menen jaratıladı. Poeziya – bul hawaz, bul súwret, bul anıq aytılǵan aqıl-
oy. Sonlıqtan da, poeziya basqa barlıq ónerlerdiń elementlerin ózine qamtıydı”
1
.
Rasında da, sóz óneri basqa ónerlerdiń shıǵarmalarınıń jaratılıwında da jedel
qatnasadı. Mısalı, pyesa saxnalastırılıwı ushın, eń dáslep, onıń ádebiy nusqası –
dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kinofilm ekranlastırılıwı ushın onıń aldı
menen scenariyi (ádebiy teksti) jazıladı yamasa nama (muzıka) jazılıwı ushın oǵan
qosıq teksti tayar bolıwı shárt. Álbette, geyde kórkem ónerdiń basqa tarawları
(muzıka, kino taǵı basqalar) ádebiy shıǵarmalardıń jazılıwına sebep bolıwı
múmkin. Biraq kópshilik orınlarda kórkem sóz óneri kórkem ónerdiń ulıwma
1
Белинский В. Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948.
13
rawajlanıwına ayrıqsha sebepshi bolıp otıradı. Máselen, súwretshi jaqsı kórkem
shıǵarmanı oqıp, onıń syujetinen yamasa ideyalıq mazmunınan ilhamlanıp ájayıp
kartina dóretiwi múmkin, al kompozitor ájayıp simfoniya yamasa balet muzıkasın
jazıwı múmkin. Solay etip, kórkem ádebiyat – qorshap turǵan ortalıqtı, turmıstı,
jámiyetti, adamdı, onıń ishki dúnyasın, ruwxıy tolǵanısların kórkem obrazlar arqalı
sáwlelendiretuǵın kórkem ónerdiń bir túri.
Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken.
Adamzat oylawınıń, sonıń ishinde kórkem oylawınıń dáslepki basqıshı
mifologiyada kórinedi. Mifologiya negizi “mif” sózinen jasalǵan atama. “Mif”
grek sózi bolıp, onıń mánisi “sóz, áńgime” degendi bildiredi, ádebiyatta áyyem
zamanlarda bolǵan yamasa bolmaǵan waqıyalar tuwralı jeterli dálili joq qıyalıy
áńgimeler degen mazmunda qollanıladı. Júdá erte zamandaǵı adamlardıń pútkil
álem, barlıqtıń, tábiyat qubılıslarınıń mánisin, payda bolıw sebeplerin
túsinbegenliginiń nátiyjesinde sol qubılıslar háqqında ápsanalıq, legenda túrindegi
batırlar, qudaylar tuwralı ózleriniń isenimin hám qıyalların bayan etken túsinikleri,
kózqarasları miflerde berilgen. Bunday kózqaraslar, dúnyatanıwları ápsana,
legenda, ańız hám áńgimeler túrinde uzaq waqıtlar adamlardıń yadında, ańında
jasap kelgen. Sonıń ushın da, áyyemgi adamnıń dúnyatanıwı, kórkem oylawı
tuwrıdan-tuwrı mifler menen baylanıslı. Hárqanday miftiń tiykarında konkret
nárseler jatadı, biraq bul nárselerdiń atqaratuǵın funkciyası reallıqqa iye emes.
Máselen, ushar at. Bul mifologiyalıq obrazda eki real predmet bar. Bular at penen
qanat. Biraq bul eki real nárseniń birigip bir funkciyanı atqarıwı mifti júzege
keltiredi. Qısqası, áyyemgi adamnıń álem, tábiyat qubılısları tuwralı túsinikleri,
olardıń ańındaǵı fantaziyalar mifti payda etedi.
Kórkem sóz óneriniń keyingi basqıshı – xalıq awızeki ádebiyatı, yaǵnıy
folklor. Jazıwdıń ele payda bolmaǵan dáwirinde kórkem shıǵarmalar awızeki
dóretilgen hám atqarıwshılıq yamasa awızeki kórkem bayanlaw jolı menen
tarqalǵan. Sonlıqtan, folklorlıq shıǵarmalar hár dáwirdiń talaplarına muwapıq
ózgerip baradı. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, folklorlıq shıǵarmalardı ilimde
jámáátlik (kollektivlik) dóretpeler dep ataydı.
14
Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar
basqa avtorlar tárepinen ózgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hárbir
Do'stlaringiz bilan baham: |
