%збекстан республикасы жо№ары

aǵartıwshılıq  aǵımı
  Evropada  XVII-XVIII  ásirlerde 
jetekshilik  etti.  Aǵartıwshı-jazıwshılar  óz  shıǵarmalarında  jámiyetlik  progress, 
teńlik,  ádillik,  erkin  miynet,  insan  erkinligi,  insannıń  ruwxıy  rawajlanıwı  sıyaqlı 
demokratiyalıq ideyalardı alıp shıqtı. Aǵartıwshılardıń isenimi boyınsha adamlardı 
bilimlendiriw, aǵartıw, miynetke tárbiyalaw, olarǵa jaqsı qásiyetlerdi sińdiriw jolı 
menen  ǵana  jámiyettegi  túrli  illetlerden:  nadanlıqtan,  ǵapıllıqtan,  qalaqlıqtan 
qutqarıp,  jaqtı  hám  abadan  turmısqa  alıp  shıǵıw  múmkin.  Aǵartıwshılıq  aǵımı 
klassicizm  aǵımına  qarsı  gúreste  qáliplesti,  shıńlandı.  Eger  de  klassicizm 

---

 
96 
 
 
ádebiyatınıń  qaharmanları  imperatorlar,  koroller,  dvoryanlar,  rıcarlar  bolsa, 
aǵartıwshılıq ádebiyatınıń personajları túrli jámiyetlik qatlamlardıń wákilleri bolıp 
tabıladı. Ápiwayı miynet adamları, sawdagerler shıǵarmanıń personajları sıpatında 
qatnasa beredi. Mısalı, Angliyanıń aǵartıwshı jazıwshısı Daniel Defo (1660-1731) 
“Robinzon  Kruzo“  (1719)  romanında  bas  qaharman  Robinzon  shıǵısı  boyınsha 
dvoryan yaki rıcar emes, al sawdagershilik penen shuǵıllanatuǵın qarapayım jigit, 
mayda  burjuaziya  wákili.  Ol  óziniń  miynetkeshligi  menen,  ruwxınıń  kúshliligi 
menen  adamdı  ezip  taslaytuǵın  uzaq  jıllar  dawam  etken  jalǵızlıqtan  qutılıwǵa 
erisedi.  
Aǵartıwshılıq  ádebiyatı  qarapayım  adamlardı,  olardıń  turmısın,  ómir  ushın 
gúresin,  ruwxıy  dúnyasın  súwretlewi  menen  kórkem  ádebiyattıń  tematikasın, 
qaharmanların,  ideyalıq  mazmunın  demokratiyalastırıp,  keń  xalıqtıń  estetikalıq 
diydisine, jámiyetlik idealına ılayıqlastırıp jiberedi. Aǵartıwshılıq aǵımı, sonday-aq 
sırtqı  ortalıqtı  obyektiv  súwretlewge  umtılıwı  menen  kórkem  ádebiyatta  realistlik 
súwretlew principlerin qáliplestirdi, realizm metodınıń ósip shıǵıwına tiykar saldı.  
Aǵartıwshılıq  aǵımınıń  tiykarǵı  wákilleri:  Volter,  Didro,  Bomarshe 
(Franciya), Defo, Svift  (Angliya), Lessing, Shiller, Gyote  (Germaniya), Fonvizin, 
Novikov, Radishev (Rossiya). 
Aǵartıwshılıq  ideyaları  musılman  shıǵısı  ádebiyatında  da  keń  sáwlelengen. 
Mısalı,  Yusuf  Has  Hajib  “Qutadǵu  bilig“,  Axmed  Yugnakiy  “Xibatul  Haqoyıq“, 
Nizamiy  hám  Nawayı  “Xamsa“  dástanlarında,  sonday-aq  XIX  ásir  qaraqalpaq 
shayırları  Ájiniyazdıń  (“Nasiyhat“,  “Bolurmı“),  Berdaqtıń  (“Jaqsıraq“,  “Xalıq 
ushın“,  “Izler  edim“)  qosıqlarında  aǵartıwshılıq  ideyaları  onıń  bir  kórinisi 
didaktizm arqalı keń sáwlelengen.