Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати: 
1.
Алимжанова Х.А. Закономерности распределение водорослей водоемов реки 
Чирчик и их значение в определении эколого-санитарного состояния водоемов: Автореф. 
дис. … докт. биол. наук. -Ташкент. 2005. -49 с. 
2.
Тошпўлатов Й.Ш., Олимжонова Х.О. Зарафшон дарѐси ўрта оқими альгофлораси 
ва уни сувнинг сифатини баҳолашдаги аҳамияти. Тошкент. «Наврўз» нашриѐти. 2015 й. 
128 б. 
TABIYI FANLARNING RIVOJLANISHIDA
NAZARIYI FIZIKANING ROLI 
 
Boltaev E. – magistrant, Ibadov R. - professor 
Samarqand davlat universiteti, nazariy fizika va kvant elektronikasi kafedrasi
 
 
Nazariyi fizika sahosida yaratilgan yangiliklarning tabiyi fanlarning 
rivojlanishida roli kattadir. Yaratilgan, keltirilgan nazariylar natijalari tabiyi 
fanlarda ham yangi-yangi ilmiy izlanishlar uchun omil bo‘lmoqda. Bu izlanshlar 
natijasida xalq xo‘jaligining turli sahosida qo‘laniladigan asbob uskunalar yaratilib 
insoniyatga foyda keltirilmoqda. Misol tariqasida, xozirgi vaqtda tibiyotda keng 
qullanilayotgan lazerlar, elektrokordiagramma va boshqa asboblarning yaratilishida 
nazariy fizik olimlarning g‘oyalari yotibdi. Maks Plank 14 dekabr 1900 yilda 
Nemis fiziklar jamiyatida o‘qib bergan ―Normal spektr nurlanish energiyasining 
taqsimlanish nazariyasi‖ maqolasida universal kattalik ni kiritdi. Bu esa yangi 

---

354 
fizika- 
Kvant nazariyaning
yaratilishi omil bo‘ldi. Plankning kvant gipotezasi 
buicha elementar zarralar energiyani faqat diskret muyayan portsiya (kvant) 
shaklida yutadi va chiqaradi. Bu nazariyadan 1905 yili Albert Eynshteyn fotoeffekt 
xodisasini tushuntirishida foydalandi. U yorug‘lik uzluksiz tarqalmasdan, balki 
uzlukli tarqaladi va yorug‘lik
kvantlardan
tashkil topgan deb taklif kiritdi. 
Keyinchalik, bu yorug‘lik
 
kvantlari 
fotonlar 
deb nomlana boshlandi. 1913 yili Nils 
Bor tomonidan atomning tuzilishini tushuntirishda elektroning statsionar xolatlari 
mavjud bo‘lishi va enrgiyasi esa faqat diskret qiymatlardan iborat ekanligi g‘oyasi 
berildi. 1923 yili Luyi de Broyil material zarrachalar to‘lqin hususiyatiga ham ega 
bo‘lib massa enetgiya bilan uzluksiz bog‘liqliq g‘oyasini ilgari surdi. Zarralarning 
harakatini de Broyil tulqin tarqalishi bilan qiyoslashi 1927 yilda kristallarda 
elektrolarning diffraksiylnish bo‘icha o‘tkazilgan tajribalarda o‘z tasdiqini topdi. 
Kvant nazariya 1925—1926 yillarda kinematika va dinamikaning yangi 
qonunlarini saqlovchi kvant mexanika asoslari yaratildi. Kvant mexanikaning 
birinchi ta‘birlash Geyzenberg tamonidan 1925 yilda bajarilganligi uchun, ushbu 
sana kvant mexanikaning yaratilish sanasi xisoblanadi. Nazariyachi olim Albert 
Eynshteyin 1905 yili, 
maxsus nisbiylik nazariyasini
yaratdi, bu nazariyaga asosan: 
yorug‘lik tezligi universal 
, energiyani massaga o‘tishi 
mumkinligi va yangi zarrachalar xosil bo‘lishi bashorot etildi. Keyinchalik bu 
bashorotlar tajribada aniqlanib tabiyi fanlarning rivojlanishida katta rol uynadi.
Paul Dirac 1928 yili, 
relativistik kvant fizikaning
yaratilishiga o‘z nazariy 
ilmiy ishi orqali hissa qo‘shdi. U 
tenglamsi orqali antimateriya 
mavjudligini bashorat etgan. Misol tariqasida zariyadi -1 ga teng elektronning 
antizarrasi zariyadi +1 ga teng positron zarrasi mavjudligi ko‘rsatildi.
XX asr boshlarigacha ilm-fan olamida «Koinot o‗zgarmas tabiatli va u cheksiz 
vaqtdan buyon mavjuddir» degan yagona qarash keng tarqalgan edi. Keynchalik 
Fridman va Lemetr koinotning doimiy harakatda va uning kengayib 
borayotganligini nazariy jihatdan hisoblab chiqdilar. Edvin Xabbl, osmonni 
teleskop bilan kuzatayotib, yulduzlar va galaktikalar bir-biridan to‗xtovsiz 
uzoqlashib ketayotganligini kashf qildi. Oxirgi yillarda nazatiy fiziklarning 
xisoblashlariga ko‘ra tabiyatda ―Qora tuynuklar‖,