Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
MANZARALI BUTALAR BIOLOGIYASI VA
PARVARISHLASH USULLARI 
 
T.R.Kenjayeva - o`qituvchi 
Toshkent davlat agrar universiteti Termiz filiali. 
Obodonlashtirish va ko
ʻ
kalamzorlashtirishda manzarali o
ʻ
simliklarni o
ʻ
rni 
beqiyosdir. Bu obodonlashtirishishlarida ninabargli o
ʻ
simliklar salmoqli o
ʻ
rinni 
egallaydi. Atrof-muhitni ekologik sharoitlarini yaxshilashda, mo
ʻ
tadil saqlashda, 
o
ʻ
simliklar alohida o
ʻ
rin tutadi va ularni o
ʻ
rnini biron bir tadbir bilan almashtirib 
bo
ʻ
lmaydi. Inson qo
ʻ
li bilan ekilib, parvalishlab yetishtirilgan ko
ʻ
chatlar yaxshi 
sifatli belgilari va manzaraviyligi bilan ajralib turadi. O
ʻ
simliklar intensiv tarzda 

---

53 
havo tarkibini filtrlab turadi. Ular o
ʻ
z barglarida changlarni yig
ʻ
ib, bevosita zararli 
gazlarni yutadilar va fitonsidlar ajratadilar, natijada zararli mikroblar nobud bo
ʻ
ladi. 
Manzarali 
butalar 
biologiyasini 
o
ʻ
rganishda 
o
ʻ
simliklar 
sistematikasini, 
morfologiyasini, ekologiyasini o
ʻ
rgandik.

Bo
ʻ
lim – yopiq urug
ʻ
lilar.

Sinf – ikki pallalilar .

Oilasi- Zaytundoshlar (Oleaceae).

Turkumi – Siren (Syringa).

Tur – oddiy siren (nastarin) – 
Syringa vulgaris L. 
Yirik buta yoki daraxtcha; bo
ʻ
yi 5–6 (8) m, barglari yuraksimon, qalin, to
ʻ
q, 
yashil, yalang
ʻ
och, uzunligi 5–12 sm va bandlarining uzunligi 3 sm.gacha. Gullari 
xushboy hidli, uzunligi 10–20 sm bo
ʻ
lgan piramidasimon shaklli murakkab gulli 
(supurgisimon shaklli). Gulchalarining rangi har xil tusli-toza oqdan binafsha 
ranggacha, gulchalari oddiy va jingalak (naviga qarab) juda ko
ʻ
p navlari mavjud. 
Tipik manzarali shakli jingalaksiz, har xil binafsha rangli gulchalariga egadir. 
Aprelda, 4 yoshida gullay boshlaydi. O
ʻ
sish tezligi o
ʻ
rtacha. Sovuqqa chidamli -
30C0 haroratga ham bardosh beradi. Qurg
ʻ
oqchilikka chidamli va qurg
ʻ
oqchil 
tumanlarda jazirama issiqda gullarining turi, rivojlanishi uchun sug
ʻ
orishni talab 
qiladi. Tuproqda talabchan emas. Kuchsiz tuproqlarda ham (qumli tuproqda ham) 
o
ʻ
sadi. Tuproqda sho
ʻ
rlik darajasi kamroq bo
ʻ
lsa, unga chidash beradi. Ohakka boy 
bo
ʻ
lgan tuproqda, toshloq joylarda, o
ʻ
sishi mumkin. Ammo unumdor tuproqda 
o
ʻ
sishi va rivojlanishi kuchli bo
ʻ
ladi. Shaxar sharoitiga va kuchsiz soyalikka 
chidamlidir. Ko
ʻ
p miqdorda ildizidan bachki novdalarni beradi, bu esa qiyaliklarda 
tuproqni yemirilishdan himoyalashga imkon beradi. Siren (nastarin)ning vatani – 
Yevropaning 
janubi-sharq 
qismidir. 
Shaharlarni 
va 
aholi 
punktlarini 
ko
ʻ
kalamzorlashtirish uchun ko
ʻ
pincha quyidagi navlaridan foydalaniladi: ―Jambul‖ 
navi – murakkab gullari ikki panjadan iborat; gulchalari to
ʻ
q, binafsha rangli; 
gulbargchalarining chetlarida to
ʻ
q oq, rangli chiziqlari mavjud; to
ʻ
q, binafsha 
tusning gulbarglaridagi oq chiziqchalari birgalashib har bir gulchaning konturini 
chiroyli qilib turadi. ―Orzu‖ navi – tup gullari yirik siren zangori gulchali (uzunligi 
3–3,5 sm), panjalari keng piramidasimon, gulchalarining kattaligi katta gulli 
floksga teng keladi. Oddiy siren (nastarin) va uning bog
ʻ
navlari – eng manzarali 
o
ʻ
simliklardir va ular jamoat joylari, parklar va tomorqa daraxtzorlarida keng 
tarqalish uchun katta e
‟
tiborga loyiq. Siren o
ʻ
sish sharoitlariga uncha talabgor 
bo
ʻ
lmagan uning tipik ―yovvoyi‖ shaklida ham manzaralidir. Jonli shakllantirilgan 
devorlar uchun qimmatli butadir. Tup shaklidagi bog
ʻ
li navlaridan, parklardagi va 
yo
ʻ
l bo
ʻ
ylaridagi maysazorlarga ekish uchun qulay keladigan buta sifatida 
foydalanish mumkin. O
ʻ
zbekistonning barcha viloyatlarida qisman sug
ʻ
orishdan 
foydalanib o
ʻ
stirish mumkin [Qayimov A.Q. b 22].

Bo
ʻ
lim – yopiq urug
ʻ
lilar.

Sinf – bir pallalilar.

Oilasi – sparja.

Turkumi – agava.

Tur – yukka (Yucca)

---

54 
Poyasi daraxtsimon, ba
‟
zan daraxtsimon shoxlangan. Barglari poya yoki 
shoxlarning oxirida to
ʻ
plangan, to
ʻ
g
ʻ
ri chiziqsimon, o
ʻ
tkir uchli. Gullari juda katta, 
qo
ʻ
ng
ʻ
iroqsimon, oq, qisqa gulbandli, ko
ʻ
pgulli sochoqli to
ʻ
pgul hosil qiladi. 
Gulqo
ʻ
rg
ʻ
on barglari 6 ta erkin yoki asosidan tutashgan. Changchisi kalta. 
Tugunchasi ko
ʻ
p urug
ʻ
li. Ustunchasi kalta, tumshuqchasi 3 ta qo
ʻ
- shilgan. Ko
ʻ
sak 
meva yoki rezavor meva. AQSH, Meksika va Markaziy Amerikada 20 ga yaqin turi 
uchraydi. Janubiy Yevropada ham keng tarqalgan. AQSHda uning tolasidan jensi 
ishlab chiqarish sohasida foydalaniladi, bu uning sifatini oshiradi. Shuningdek, 
yigiruv ip va qog
ʻ
oz tayyorlashda ham foydalaniladi. 
Ozuqa zanjiridagi roli. Yukkaning gullarini changlanishi asosan tolasimon 
yukka (
Yucca filamentosa
), tungi kapalaklar 
Tegeticulayuccasella 
tomonidan 
urug
ʻ
chining changlanishi bilan boradi.Gullari kechqurun ochiladi, ularning hidi 
urg
ʻ
ochi kapalaklarni jalb qiladi va og
ʻ
iz xartumchalari orqali o
ʻ
simlik changlarini 
yopishtirib oladi. Uning qurtlari yosh urug
ʻ
lar bilan oziqlanadi, lekin urug
ʻ
ning bir 
qismini iste
‟
mol qiladi, qolgan qismi esa yana rivojlanadi. Yukka bilan 
Tegeticulayuccasella 
kapalagi simbioz yashab hayot kechiradi. 
Yukkani yozda ko
ʻ
chaga ekkan vaqtda yomg
ʻ
irlar unga yetarli namlikni 
beradi. Xonada muayyan tarzda sug
ʻ
orishni talab qiladi. Tuvakdagi tuproqni yuzasi 
har safar sug
ʻ
orishda quruq bo
ʻ
lishi kerak. Ortiqcha namlik ildizning qurishiga olib 
keladi. Qishda kamdan kam sug
ʻ
oriladi, tuvakdagi tuproq sernam bo
ʻ
lishi kerak. 
Havoning namligi yukka uchun unchalik ahamiyatga ega emas. Tuvakda turgan 
vaqtda har kuni suv purkab turish kerak. Mavsumdan tashqarida yukkani sharoitga 
qarab yuvib turish kerak [Pratov O
ʻ
.P., Yo
ʻ
ldoshev A.S. b.36]. 
Yukka oziqni ham talab qiladi. Uni aktiv o
ʻ
sadigan vaqti aprelda boshlanib 
avgustgacha davom etadi. Shu vaqtda unga qo
ʻ
shimcha oziq kerak bo
ʻ
ladi. Bu oziq 
manzarali o
ʻ
simliklar uchun ishlatiladigan oddiy o
ʻ
g
ʻ
it bo
ʻ
lishi ham mumkin. 
O
ʻ
gitni berish davomiyligi ikki-uch haftada bir marta beriladi. Yosh yukkalarni 
ko
ʻ
chirib o
ʻ
tkazishda muammo tug
ʻ
ilmaydi, chunki uni har ikki yilda yashash joyini 
o
ʻ
zgartirib turish zarur. Yukka yaxshi o
ʻ
sadi, keyinchalik uni yangi uyga ko
ʻ
chirib 
o
ʻ
tkazich muammo tug
ʻ
diradi.Yukkani ko
ʻ
chirib o
ʻ
tkazish shart emas lekin 
tuprog
ʻ
ining ustki qoplamini har yili yangilab turish kerak. Turpog
ʻ
i ozuqabop va 
yetarlicha g
ʻ
ovak bo
ʻ
lishi kerak, chunki namlik va havo ildiz sistemasiga ham yetib 
borishi kerak.