Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

DNK molekulasınıń dúzilisi:
G — 
guanin;
 C — 
citozin;
 A — 
adenin;
 T — 
timin.
22-súwret.
http:eduportal.uz

---

75
TIrISHIlIk PrOCeSlerINIŃ XIMIYalÍQ TIYkarlarÍ
III BÓlIM
kletkada rNk nıń birneshe túri boladı. Olardıń hámme
-
si belok sintezinde qatnasadı. Birinshi túri — transport rNk 
(t-rNk) bolıp tabıladı. t-rNk aminokislotaların ózine birik
-
tirip alıp, belok sintezlenetuǵın jerge tasıp beredi. ekinshi túri 
— informaciyalıq rNk (i-rNk) bolıp tabıladı. i-rNk nıń 
wazıypası dNk daǵı beloktıń birlemshi strukturası haqqındaǵı 
xabardı belok sintezlenetuǵın jerge — ribosomaǵa jetkerip be
-
redi. Úshinshi túri — ribosoma rNk (r-rNk) bolıp tabıladı. 
r-rNk ribosoma quramında bolıp, onıń wazıypası belok mole
-
kulasın jıynaw bolıp tabıladı. 
ATF. 
Organizmdegi hárbir kletka quramında adenozintrifosfat 
(aTF) boladı. aTF hám ximiyalıq dúzilisi jaǵınan nukleotidler 
qatarına kiredi. Hárbir nukleotidde bolǵanınday, aTF da da 
azot tiykarı (adenin), uglevod (riboza) hám fosfat kislota qaldıǵı 
boladı. aTF da ádettegi nukleotidlerden ayırmashılıǵı bir fos
-
fat kislota qaldıǵı ornına úsh fosfat kislota qaldıǵı boladı. eger 
bul quramalı birikpe quramınan bir fosfat kislota qaldıǵı ajıralıp 
shıqsa adenozindifosfat (adF), eki fosfat kislota qaldıǵı ajıralıp 
shıqsa, adenozinmonofosfat (aMF) payda boladı. Úsh fosfat kis
-
lota tutıwshı (aTF) molekulası kóp energiyaǵa iye. Sonıń ushın 
onı makroergik birikpe dep ataydı.
aTF quramındaǵı bir fosfat kislotanıń ajıralıwı 40 kdj ener-
giya shıǵıwına imkan beredi. 
aTF molekulasında enetgiyaǵa bay baylanıslardıń barlıǵı klet
-
kanıń kishi bir bóliminde úlken muǵdardaǵı energiyanı toplawǵa 
hám onı zárúrligine qarap isletiwge imkan jaratadı. aTF klet
-
kanıń arnawlı organoidları mitoxondriyalarda sintezlenedi. 
aTF kletkadaǵı energiya almasıwında tiykarǵı rol oynaydı. 
Ol hárqanday kletka funkciyasın energiya menen támiyinlep 
beriwshi tikkeley derek bolıp esaplanadı. Organizmniń háreket-
leniwi hám onda ótetuǵın barlıq procesler aTF nıń tarqalıwı 
nátiyjesinde payda bolatuǵın energiya esabınan ámelge asadı.
http:eduportal.uz

---

76
Tirishilik procesleriniń ximiyalÍq TiykarlarÍ
iii BÓlim
Mısallardı orınlań. 1. dNk nıń oń shınjırındaǵı nukleotidler 
izbe-izligi CTaTa GTaa — Caa bolsa, shep shınjırdan trans-
kripciya tiykarında payda bolǵan belok fragmentindegi amino-
kislotalar izbe-izligin tabıń.
2. dNk fragmentiniń bir shınjırdaǵı nukleotidler izbe-izligi: 
GGTaCGaTGTCaaGa dan ibarat. Bul shınjırda kodlanǵan beloktıń 
birlemshi strukturasın tabıń.