Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

28-§. Nuklein kislotalar
«Nuklein kislotalar» degen atama latınsha «nukleus», yaǵnıy 
yadro sózinen alınǵan. Nuklein kislotalar birinshi márte 1869-
jılı shvecariyalı vrach F.Misher tárepinen leykocitler yadro-
sınan tabılǵan. Nuklein kislotalar eki túrli boladı: dNk — 
dezoksiribonuklein kislota hám rNk — ribonuklein kislota.
dNk tiykarınan kletkanıń yadrosında, sonday-aq, mitoxon
-
driya hám plastidalar quramında ushırasadı. rNk bolsa yadro, 
citoplazma, mitoxondriya, plastida hám ribosomalar quramında 
ushırasadı. 
kletkada beloklar qanday funkciyalardı atqaradı?
Beloktıń katalizator funkciyası neden ibarat?
Beloklardıń transport funkciyasın túsindiriń.
Tómendegi máseleniń juwabın esaplap tabıń.
1.
2.
3.
4.
http:eduportal.uz

---

73
TIrISHIlIk PrOCeSlerINIŃ XIMIYalÍQ TIYkarlarÍ
III BÓlIM
Nuklein kislotalardıń biologiyalıq áhmiyeti júdá úlken. Olar 
kletka beloklarınıń sintezleniwinde, násillik xabarlardıń násilden 
násilge ótiwinde áhmiyetli rol oynaydı. dNk daǵı násillik 
xabar dıń beriliwi sebepli áwladlar óz ata-anasına uqsas boladı. 
dNK.
Barlıq kletkalar — haywan hám ósimlikler kletka-
larında násillik xabardı saqlawshı sistema wazıypasın dNk 
atqaradı. dNk organikalıq birikpeler ishinde strukturası jaǵınan 
ózine tán dúzilgen birikpeler bolıp tabıladı. dNk qos spiral. 
dNk molekulası bir-biriniń átirapında spiral bolıp buralǵan eki 
shınjırdan ibarat ekenligi 22-súwrette kórinip turıptı. dNk qos 
spiralı arasındaǵı aralıq 2 nm átirapında boladı. Onıń uzınlıǵı 
bolsa birneshe on mıń hátte, birneshe júz mıń nanometrge 
jetiwi múmkin. dNk spiralındaǵı qońsı nukleotidler arasında 
aralıq 0,34 nm ǵa teń boladı. 
Hárbir dNk molekulası polimer bolıp onıń monomerleri 
nukleotidler bolıp tabıladı. Nukleotid quramı úsh zat azotlı 
tiykar, uglevod (dezoksiriboza) hám fosfat kislotası qaldıǵınan 
ibarat ximiyalıq birikpe bolıp tabıladı. dNk molekulası tórt 
túrli nukleotidlerdiń birigiwinen payda bolǵan. Nukleotidler 
bir-birinen tek azotlı tiykarı menen ajıraladı. Nukleotidler atı 
quramındaǵı azotlı tiykar atı menen ataladı. Usıǵan baylanıslı 
olardı: adeninli azotlı tiykar adenin (a) nukleotid, guaninli 
(G), timinli (T) nukeotid hám citozinli (C) nukleotid dep 
ataladı. Úlkenligi jaǵınan a-G ǵa T-C ǵa teń boladı. Hárbir 
nukleotidlerdiń ortasha molekulyar massası 345 ge teń. dNk 
qos spiral, onıń qos spiralı payda bolıwında dNk jipleriniń 
bir-birine salıstırǵanda qanday orın alıwın hám olardı qanday 
kúshler baylanıstırıp turıwın kórip shıǵayıq.
dNk qos spiralınıń qáliplesiwinde nukleotidler arasındaǵı 
komplementarlıq (latınsha «komplement» — toltırıw sózinen alın-
ǵan) tiykarǵı áhmiyetke iye. a (adenin) turaqlı T (timin) ge, G 
(guanin) turaqlı C (citozin) ge komplementar. eger dNk nıń 
bir shınjırında a (adenin) bolsa bárháma ekinshi shınjırın
-
da T (timin), bir shınjırında G (guanin) bolsa, onıń qarsısın
-
da turaqlı C (citozin) boladı. Nukleotidlerdiń usı boyınsha orın 
alǵanda ǵana, qos spiral arasındaǵı aralıq pútkil dNk boylap 
http:eduportal.uz

---

74
Tirishilik procesleriniń ximiyalÍq TiykarlarÍ
iii BÓlim
birdey bolıwı támiyinlenedi hám qarama-qarsı turǵan nukleot
-
idler arasında júdá kóplegen vodorod baylanıslar júzege keledi. 
a (adenin) menen T (timin) arasında eki G (guanin) menen C 
(citozin) arasında úsh vodorod baylanıs boladı. Sonıń ushın da 
turaqlı adenin timinge, guanin citozinge komplementar boladı 
(22-súwret).
dNk nıń dúzilisin amerikalı biolog J. Uotcon hám angliayalı 
fizik ilimpaz F.krik tárepinen 1953-jılı oylap tabılǵan.
RNK.
rNk molekulası da dNk molekulası sıyaqlı poli
-
nukleotid shınjır bolıp tabıladı, lekin, dNk dan ajıralıp, rNk 
molekulası bir shınjırlı boladı. Tap dNk daǵıday, rNk struk
-
turası da tórt túrli nukleotidlerdiń gezeklesip barıwı menen júze
-
ge keledi, lekin rNk nukleotidleriniń quramı dNk nukleotid-
lerinen biraz ajıraladı, yaǵnıy rNk daǵı uglevod dezoksiriboza 
emes, al riboza bolıp esaplanadı, ribonuklein kislota degen sóz 
de rNk uglevodınan kelip shıqqan. rNk quramında da azot
-
lı tiykarlar a, G, C boladı lekin azotlı tiykar timin bolmaydı. 
Onıń ornına dúzilisi jaǵınan jaqın turatuǵın uracil (U) boladı.