Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

Jınısqa birikken halda násilden-násilge ótiw
. Morgan hám 
onıń shákirtleri jınıslıq xromosomalar arqalı jınıstı anıqlaw 
menen birge jınısqa baylanıslı halda násilden-násilge ótiw
-
di de anıqladı. Olardıń kórsetiwinshe, genler tek autosomalar
-
da emes, al jınıslıq xromosomalarda da jaylasqan boladı. Sonday 
genler qatnasıwında rawaj lanǵan belgiler jınısqa baylanıslı hal
-
da násilden-násilge ótedi. Mısalı, drozofilada kózdiń qızıl (a), 
aq (a) bolıwın támiyin etiwshi gen jınısıy X xromosomada jay
-
lasqan. Bul belgi jınısqa baylanıslı halda násilden-násilge ótedi.
adamda da jınıslıq xromo somalarda jaylasqan genler jınısqa 
baylanıslı halda násilden-násilge ótetuǵınlıǵı dálillendi. Mısalı, 
adamda gemofiliya (qan nıń uyımaslıǵı) sonday-aq, daltonizm 
(qızıl hám jasıl reńlerdi ajırata almaslıq) kesel liklerdi belgi-
lewshi genler X-xromosomada jaylasqan. Bul kesellikler jınısqa 
baylanıslı halda násilden-násilge ótedi. Gemofiliya keselligi-
niń X-xromosomaǵa birikken 
halda násilden-násilge ótiwi 
tómendegi sxemada keltirilgen.
Gemofiliya keselliginiń ná-
silden-násilge ótiwi tómendegi 
sxemada gemofiliya genin ta-
sıwshı (X
h 
X
h
) hayal menen, 
deni saw erkek (X
h
Y) nekesi 
mısalında keltirilgen.
Bunday nekeden tuwılǵan 
ga-
meta-
lar
http:eduportal.uz

---

157
GeNeTIka HaQQÍNda UlÍWMa MaǵlÍWMaT
VI BÓlIM
ul balalardıń yarımı ge-mofiliya me nen kesellengen boladı. 
Y-xromo somada jaylasqan genler tek áke den ul balaǵa ótedi. 
Házirgi waqıtta júdá kóp normal hám patalogiyalıq belgilerdiń 
jınısqa baylanıslı násilden-násilge ótiwi úyrenilip shıǵılǵan.
1. Pomidor ósimliginde shaqalarınıń uzınlıǵı menen miy-
wesiniń formasın kórsetiwshi genler birikken bolıp, bir xromo-
somada jaylasqan. Selekcioner uzın paqallı (H) hám domalaq 
miyweli (r) gomozigota pomidor menen kelte paqallı (h) hám 
almurt tárizli miyweli (r) pomidordı shaǵılıstırıp, F
1
de 110, F
2
de 1200 ósimlik jetistirgen: a) F
2
de uzın paqallı hám domalaq 
miywesi qansha? b) F
1
de neshe túrli gameta payda boladı?
d) F
2
de neshe túrli genotiplik klass júzege keledi? e) F
2
de 
neshe ósimlik kelte paqallı almurt tárizli miyweli boladı?
2. Qıtay primulası gúliniń moyınshası hám awızsha reńin 
belgilewshi genler bir xromosomada jaylasqan. Gúl moyınshası-
nıń kelteligi (l) dominant, uzınlıǵı (I) recessiv, moyınsha 
awızshasınıń jasıl reńi (r) qızıl reńi (r) ústinen dominantlıq 
etedi. Tájiriybede moyınshası qısqa gomozigota, awızshası qızıl 
bolǵan ósimlik uzın moyınshalı jasıl awızshalı ósimlik penen 
shaǵılıstırılıp, F
1
de 100, F
2
de 990 gibrit alınǵan: a) F
2
de 
neshe túrli gameta payda boladı? b) F
2
de neshe ósimlik kelte 
moyınshalı hám jasıl awızshalı? d) F
2
de neshe túrli genotip 
payda boladı?
3. Mákke dániniń tegisligi jıyrıqlıǵı ústinen, reńliligi reńsiz-
ligi ústinen dominantlıq etedi. Mákkeniń dáni tegis hám reńli 
sortı, dáni jıyrıqlanǵan hám reńsiz sortı menen shaǵılıstırılıp, 
F
1
de 4152 dáni tegis hám reńli, 149 dáni jıyrıqlanǵan hám 
reńli, 152 dáni tegis hám reńsiz, 4163 dáni jıyrıqlanǵan hám 
reńsiz formalar alınǵan. Genler arasındaǵı aralıqtı anıqlań
.
Qanday xromosomalar jınıslıq xromosomaları dep ataladı?
Qanday xromosomalar autosomalar dep ataladı?
Qanday jınıstı gomogametalı hám geterogametalı delinedi?
1.
2.
3.