Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

2. Balalar sóylew tilinde ushırasatuǵın morfologiyalıq hám sintaksislik qáteler hám olardıń sebepleri

Balalar sóylew tiliniń grammatikalıq dúzilisin shanaraq aǵzalarınıń, baqshada tárbiyashınıń, átiraptaǵı jas úlkenlerdiń sóylew tiline eliklew arqalı óz betinshe ózlestiredi. Úsh jaslı bala óz sóylew tilinde seplik, tartım, shaxs – sanlıq hám basqa grammatikalıq kategoriyalardan paydalanıp, ápiwayı hám quramalı gápler dúzedi. Aspan deneleriniń qatnasların, bazı bir ráwishlerdi bilip qollanatuǵın boladı, is-hárekettiń atın bildiriwshi feyillerdi de durıs qollana baslaydı. Bul jasta balanıń sózligi júdá tez óse baslaydı, sóylew tilindegi sózler sanı 1300 – 1500 ge jetedi, endi onıń sóylew tili júdá tez rawajlanadı, mazmunı boyınsha bayıydı, sózligi keńeyedi hám grammatikalıq jaqtan qáliplesedi. Olar sóz dizbeklerinen atlıqlardı tez ózlestiredi, sebebi balalar zat-nárselerdiń atların óz sóylew tilinde kóbirek paydalanadı, olar sóz baylıǵınıń tiykarǵı bólimi atlıqlardan ibarat boladı. Biraq bul jasta sóylew tiliniń grammatikalıq formaların iyelewde bir qansha qıyınshılıqlarǵa dus keledi, yaǵnıy olar sóylewinde tómendegishe grammatikalıq qáteler ushırasadı:

1. Seplik qosımTáların buzıp aytadı, sózlerdi tartımlawda qıynaladı.

2. Sanlıqlardı nadurıs qollanadı.

3. Feyil formaların aytıwda qıynaladı, feyil máhállerin (házirgi, ótken hám kelesi máháldi) dárhál durıs ózlestire almaydı., olarda ótken hám kelesi máhál túsinikleri ele qáliplespegen boladı. Sonıń ushın óz sóylew tilinde feyillerdiń máhál formaların almastırıp jiberedi.

4. Prefiksler hám jalǵawlar bir-birine almastırılıp jiberiledi. 5-6 jaslı balalardıń sóylewi grammatikalıq jaqtan bir qansha durıs qáliplesken boladı. Olar atlıqlardı birlik hám kóplikte, túrli tartımda durıs islete alatuǵın boladı. Úlken gruppa balalarında basqalar sóylewindegi kemshiliklerdi bayqaw jaǵdayları da gezlesedi. Sonıń ushın olar ózlerinen kishi balalar sóylew tilinde qáteliklerge jol qoyılǵanda, olardıń kemshiliklerin dúzetedi. Orta xám úlken gruppa balaları feyillerdiń túrleniwin hám feyil meyillerin ámeliy tárizde ózlestirip aladı. Biraq bul jastaǵı bala sóylew tilinde grammatikalıq formada eslep qala almaydı, jay gápten paydalanǵan waqıtta onıń mazmunı hám formasın tekserip úlgere almaydı.

5-6 jaslı balalar 12-15 tey sózden ibarat gápler dúze aladı, biraq olar sóylew tilindegi sintaksislik qáteler muǵdarı, kishi gruppa balalar sóylewinde qáteliklerge qaraǵanda bir qansha kóp boladı. Bunıń sebebi sonda, bala pikirin bayan etiw protsesinde bir waqıttıń ózinde onıń hám forması, hám mazmunına itibar bere almaydı. Balalar sóylewindegi morfologiyalıq hám sintaksislik qáteler bir waqıtta júzege keledi. Biraq sintaksislik qáteler morfologiyalıq qátelerge qaraǵanda uzaq saqlanadı, hátte bul kemshilik balanı mektepke ótiw dáwirine shekem dawam etedi. Bala sóylew tilindegi usı qásiytlerdi esapqa alıp, tómendegi wazıypalardı ámelge asırıwdı belgilep qoyıw múmkin gáptiń durıs dúziliwin baqlaw; ekinshi dáejeli hám kiris bólekli gáplerdi dúziwge hám onnan óz sóylewinde paydalanıwǵa járdem beriw.

Joqarıda bayan etilgen baqsha jasındaǵı balalar sóylewindegi grammatikalıq qátelerdiń sebeplerin tómendegishe kórsetiw múmkin:

1) balalar ana tiliniń morfologiyalıq qurılısın ele jaqsı ózlestirmegenligi; 2) tárbiyashılar hám úlkenlerdiń nadurıs sóylewi tásirinde; 3) pedagogikalıq islerdiń durıs jolǵa qoyılmaǵanlıǵınan, yaǵnıy úlkenler bala sóylewinde qátelerge itibar bermey, qátelerdi óz waqtında dúzetpegenliginen; 4) jergilikli (dialekt) sózlerdiń tásirinde.

2) tárbiyashı hár bir shınıǵıwda, shınıǵıwdan tıs waqıtlarda óz gruppasındaǵı balalardıń sóylew tilin tálim-tárbiya protsesinde úyreniwi, sóylewdegi qátelerdi durıslap barıwı shárt. Bul gruppadaǵı balalar sóylew tilin úyreniw nátiyjeleri tiykarında usınday juwmaq qılınadı, balalar sóylewindegi grammatikalıq qáteler hár qıylı bolıwı múmkin eken. Bul tómendegishe sebeplerge baylanıslı ekenligi anıqlanadı:

1. Balanıń ulıwma ruwxıy-fiziologiyalıq rawajlanıw nızamlılıklarına, yaǵnıy bala sóylewindegi grammatikalıq qáteler onıń onıń fizikalıq jaǵdayına, dıqqatınıń, pikirlewiniń rawajlanǵanlıq dárejesine.

2. Balanıń ózlestiriw dárejesin hám sóylewin hám sóylew tiliniń apparatı hám esitiw aǵzasınıń jaǵdayına.

3. Balalar sóylew tilindegi grammatikalıq