Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Balalardı monolog sóylewge úyretiw boyınsha is mazmunı hám wazıypaları

Monolog sóylew dialog sóylewge qaraġanda bir qansha quramalı bolıp, bul bir adam tárepinen ámelge asırılatuġın sózi. Monolog sóylewde bir adam sóyleydi, qalġanları bolsa tıńlaydı. Monolog sóylew kópshilikke qarata aytılatuġın sóz bolġanı ushın, ol bárha logikalıq tárepten izbe-iz, grammatikalıq tárepten qáliplesken, hámmege túsinikli hám anıq bolıwı kerek.

Monolog sóylew jaqsı este saqlawdı, tildiń forma hám mazmunıńa dıqqattı baġdarlawdı Tálap etedi. Sonıń menen bir waqıtta, monolog sóylew oylawına tayanadı.

Monolog sóylew lingvistikalıq (til bilimi) tárepinen de quramalı bolıp esaplanadı. Monolog sóylew tıńlawshılarġa túsinikli bolıw ushın anıq sózliklerden paydalanıw kerek.

Gúrrińlesiw qábileti insanlardıń múnásibette bolıw protsesinde úlken rol` oynaydı. Bala ushın bolsa bul qábilet biliw quralı, óz bilimlerin, kóz aldına elesletiwlerin tekseriw quralı esaplanadı.

Balalarda monolog sóylewiniń qáliplesiwi olarda logikalıq oylawdıń rawajlanıwı menen baylanıslı. Bunnan tısqarı, bala tili monolog sózge aylanıwı ushın ol tildiń sózligin hám grammatikalıq tárepten erkin iyelegen bolıwı kerek.

Psixologlardıń aytıwınsha, balalarda monolog sóylew bes jastan baslap payda boladı.

Psixolog D.B.El`konıń bul haqqında bılay jazadı: «Bala turmıs táriziniń ózgeriwi, úlkenler menen jańa múnásibettiń hám jańa túrdegi xızmetlerdiń qáliplesiwi til formasın hám onıń wazıypasın (xızmetin) parıqlawġa alıp keledi. Qarım-qatnastıń jańa wazıypaları júzege keledi, bala óz kóz-qarasların, keshirmelerin, rejelerin (niyetin) úlkenlerge jetkeriwge háreket etedi. Tildiń jańa forması – monolog tárizde xabar etiw, kórgen hám esitkenleri haqqında gúrriń etiw payda boladı», balalardı gúrriń etiwge úyretiw protsesinde nawqıran tárbiya beriwdiń hár qıylı máselelerin sheshedi, aqılıy rawajlanıwġa járdem beredi. Gúrriń etip beriwde logikalıq oylaw, dıqqat rawajlanadı, til grammatikalıq tárepten qáliplesken bolıp, ózin tutıw, jámáát aldında sózge shıġıw kónlikpesi payda boladı».

Sol múnásibet penen balalar baqshasında tálim-tárbiya dástúrinde balalardı gúrriń etiwge úyretiw boyınsha hár bir jas toparlarına jumıs wazıypaları hám mazmunı belgilep berilgen. Bul topar balaların tanıw gúrriń hám erteklerin (tárbiyashınıń sorawları hám kitaptaġı súwretler járdeminde, keyinirek erkin) sóylep beriwge úyretiledi, oyınshıq, buyım hám súwret mazmunı boyınsha gúrrińdi (3-4 gápten ibarat) tákirarlaw kónlikpesi tárbiyalanadı, tanıs erteklerden alınġan bólimlerdi saxnalastırıwda qatnasıwġa úyretiledi.

Orta toparlarda gúrriń etiwge úyretiw wazıypaları hám olardıń mazmunı bir qansha qıyınlasadı. Usı topar balaları birinshi yarım jıllıqta tanıs gúrriń hám erteklerdi óz betinshe qayta gúrriń etiwge, shıġarma qaharmanlarınıń sáwbetin kórkemlep sóylep beriwge úyretiledi.

Shınıġıwlarda birinshi márte oqıp berilgen kishi ertek hám gúrrińlerdiń mazmunıń qayta gúrriń etiwge, dosları gúrriń etip atırġanda itibar menen tıńlawġa, oyınshıqlar, túrli buyımlar hám jıl máwsimlerin sáwlelendiriwshi (aldıń tárbiyashınıń sorawları, soń úlgi hám reje tiykarında) gúrriń dúziwge úyretiledi.

Ekinshi yarım jıllıqta balalarġa tanıs ertek hám gúrrińlerdi tıńlawdı, olarda qatnasıwshı personajlardıń sózlerin, ózine tán ózgesheliklerin túsiniwdi, shıġarma mazmunıń gúrriń etip atırġan doslarınıń sózlerin dıqqat penen esitiwdi, shıġarma tekstin buzıp gúrriń etken jerlerin bayqawdı úyretiw dawam ettiriledi.

Úlken hám mektepke tayarlaw toparları ushın «Til ósiriw» bóliminde balalardı gúrriń etip beriwge úyretiw boyınsha alıp barılatuġın isler, olardıń mazmunı tómendegishe belgilengen:

Birinshi yarım jıllıq. Kórkem shıġarmalardı qayta gúrriń etiw kónlikpesin ósiriw. Kórkem shıġarmalardı mazmunlı, logikalıq izbe-izlikte, anıq hám súwretli, kórkemlep gúrriń etiwge úyretiw.

Tárbiyashı qayta gúrriń etiwdi úyretip atırġanda balalar dıqqatın, ásirese, ertektiń baslaması, tákirarlanıp kiyatırġan bóleklerge, juwmaq bólimine: gúrrińdegi qaharmanlardıń óz-ara sóylewi sıyaqlılarġa qaratıw lazım.

Balalar shıġarma waqıyaların sóylep atırġanda dawıs diapazonları túrlishe (soraw, tańlanıw, iltimas) qollana biliwge erisiw.

Balalarġa oyınshıqlar hám buyımlar haqkında gúrriń dúziwdi úyretkende oyınshıqlardı táriyplep beriwge, olardıń ózine tán ózgesheligin kórsetiwshi belgilerdi (reńi, forma, qanday oynalıwı hám t.b.) anıq sózler arqalı sáwlelendiriwge úyretiw.

Dóretiwshi gúrriń etiw. Balalardı tárbiyashı tárepinen belgilengen gúrriń yaki ertekti aqırına jetkeriwge, qısqa, anıq gápler dúziwge, kórkemlew qurallarınan paydalanıwġa úyretiw.

Balalardıń jeke tájiriybeleri hám tárbiyashı usınıs etken turmıslıq temalar tiykarında logikalıq rawajlanıp barıwshı gúrriń yaki ertek dúziw qábiletlerin rawajlandırıw: «Quwanıshlı kún», «Qapa bolġan kúnim», «Miymanda», «Biziń shańaraq», «Eń jaqın dostım», «Dem alıs kúni», «Ákeme járdemlestim», «Quwırshaq teatrına bardım» hám t.b.lar.

Balalardıń dúzip atırġan gúrriń yaki erteklerinde qatnasıwshı qaharmanlardıń ruwxıy keshirmelerin biliwge úyretiw: «Birinshi qar», «Sırġanaqta», «Jańa jıl bayramı», «Qarbaba», «Men súygen máwsim», «Sırtta qar, úyimizde báhár», «Kim aladı, usını» oyını, «Men anama járdemshi», «Úkeme mehribanman» hám t.b.lar.

Balalarġa súwretler boyınsha gúrriń dúziwdi úyretken waqıtta eń dáslep, olardıń erkin pikirlewine, súwrette sáwlelengen waqıyalarġa óz múnásibetlerin bildiriwge imkan jaratıw kerek. Sonıń menen birge, súwrette kórsetilgen temalı waqıyaġa qarap aldıń ne bolġanı hám keyin ne bolıwı kerekligi haqkında pikir júritiwge baġdarlaw. Tábiyat kórinisleri sáwlelengen súwretke qarap, ondaġı gózzallıqtı, náziklikti sáwlelendire alatuġın kórkem sózler, uqsatıw hám táriyiplewler qatnasında gáp dúziwge úyretiw.

Balalardıń birgeliktegi turmıs tájiriybelerinen alınġan waqıyalar: ekskursiya, seyil, miynet protsesi, janlı hám anıq gúrriń etip beriw kónlikpesin tayarbiyalaw. Gúrriń etip atırġanda dógerek-átiraptaġı buyım, waqıya, hádiyselerdiń atın, olardıń ózine tán ózgesheliklerin, is-háreketlerin durıs sáwlelendiriwge, waqıyalardıń waqtı hám ornın kórsetiwge úyretiw. Jumbaqlar oylap tabıwġa úndew.

Ekinshi yarım jıllıq. Balalardıń kórkem shıġarmalardı qayta gúrriń etiwge úyretiwdi dawam ettiriw.

Balalardı kórkem súwretler boyınsha arnawlı gúrrińler toqıwġa úyretiw, olardı súwret mazmunıń túsiniwge, suwrettegi kórinisti dógerek-átiraptaġı kórinisler menen salıstırıwġa, óz gúrrińinde kórkem sóz hám sóz dizbeklerinen paydalanıwġa úyretiwdi dawam ettiriw. Balalar erkin gúrriń dúzip atırġanda awızeki sóylew formalarınan paydalanıwġa erisiw.

Dóretiwshilik gúrriń etiw: tárbiyashı tárepinen usınılġan tema boyınsha waqıyanı izbe-iz dawam ettirip, juwmaqlanatuġın mazmundaġı gúrriń dúziw kónlikpesin bekkemlew, waqıya júz bergen orın, waqıt, tábiyat kórinislerin qısqasha súwretlew, qaharmanlardıń ruwxıy keshirmelerin kórsetiwine áhmiyet beriw: «Gúl bayramı», «Nawrız», «Anamlardıń bayramı», «Báhár keldi», «Men quslarġa dán berdim», «Men anamġa járdemshi», «Meniń pıshıġım», «Metroda», «Avtobusta», «Trollebusda», «Kóshede», «Bazarda», «Dúkanda», «Arqan oynadıq», «Quwıspashaq», «Jasırınbaq», «Miyman-miyman» temalarında gúrriń oylap tabıwġa baġdarlaw.

Erkin dúzgen gúrrińlerindegi personajlarġa qısqasha táriyplep beriwine, olardıń is-háreketlerin bahalawına da dıqqatın qaratıw hám úyretip barıw.

Erkin tańlanġan tema boyınsha gúrriń dúziwde waqıyalardıń izbe-izligine, juwmaqlanġan logikaġa iye bolıwġa, kórkemlep sáwlelendiriw qurallarınan orınlı paydalanıwlarına áhmiyet beriw.

Monolog sóylewdi ósiriwdiń joqarıdaġı dástúr wazıypaları hám mazmunıńa qaray baqshanıń orta toparındaġı balalar gúrriń etip beriwiniń tómendegi túrlerin iyelewi lazım:

1. 
   Tanıs ertek hám gúrrińlerdi qayta gúrriń etip beriw.
   
2. 
   Shınıġıwlarda birinshi márte oqıp berilgen gúrriń hám aytıp berilgen qısqa erteklerdi qayta gúrriń etip beriw.
   
3. 
   Kórip turġan zat-buyımlar: oyınshıqlar, ósimlikler, kiyimler, ıdıs-tabaqlar, mebeller hám t.b.lar boyınsha kórkem gúrriń dúziw.
   
4. 
   Waqıyalı-syujetli súwretler boyınsha kórkem gúrriń dúziw.
   
5. 
   Balalar óz tájiriybeleri tiykarında yadıńan gúrriń etip beriwleri.
   

Úlken topar dástúrinde gúrriń etiwdiń tómendegi túrleri bayan etilgen:

1. 
   Kórkem shınıġıwlardı qayta gúrriń etip beriw.
   
2. 
   Nárse-buyımlar: oyınshıqlar, ósimlikler, kiyimler, ıdıs-tabaqlar, mebeller hám t.b.lar haqkında gúrrińler, olardıń ózine tán ózgesheliklerin kórsetiwshi belgilerdi dúziw.
   
3. 
   Súwretler boyınsha kórkem hám waqıyalı gúrriń dúziw.
   
4. 
   Yadtan óz jeke tájiriybesinde baqlaġan waqıya hám hádiyselerdi, zatlardı, baqshada hám úyde neler qılġanıń, toparda hám úyde bolıp ótken eń qızıqlı waqıyalar haqkında gúrriń aytıp beriw.
   
5. 
   Tálim oyınlar tiykarında kórkem gúrriń dúziw: «Quwırshaq, oyınshıqtı tap», «Quwırshaq, mende qanday gúl bar?, «Quwırshaq, tapshı, qasımda kim otırıptı?», «Quwırshaq, qolımdaġı súwretler qaysı ertekten alınġanlıġın tapshı?» hám t.b.lar.
   
6. 
   Dóretiwshilik gúrriń etiwge, tárbiyashı tárepinen baslanġan ertek hám waqıyalardı aqırına jetkeriw, tárbiyashı usınıs etken tema hám reje tiykarında ertek yaki waqıya toqıw, berilgen 3-4 sóz járdeminde ertek yaki waqıya toqıwġa úyretiw.
   

Mektepke shekemgi tayarlaw dástúrinde de gúrriń etip beriwdiń tap úlken topardaġı kibi túrleri kórsetilgen.