|
Balanıń úlken jastaǵılardıń sózin túsiniwin rawajlandırıw. Bul protsess mánisine túsinetuǵın sózler jıyıntıǵın keńeytiw bolıp, onıń mazmunıńa tómendegiler kiredi: 1) óziniń hám jaqın adamlarınıń atın; 2) kiyim-kenshekler, mebeller, ıdıs-tabaqlardıń atın; 3) bir jerden ekinshi jerge barǵanda transport qurallarınıń atın; 4) ózine tanıs bolǵan haywanlar menen ósimliklerdiń atın; 5) óz denesiniń, oyınshıq haywanlar denesiniń ayırım bólekleri (ayaq-qollar, bas, awız, qulaq, kóz) niń atın bilip alıw.
Kúndelikli turmısta orınlanatuǵın ápiwayı is-háreketlerdi bildiriwshi sózlerdi (jat, uyıqla, otır, kiyinemiz, oynawǵa baramız hám t.b.), oyın jáne shınıǵıw protsesinde isletiletuǵın sózlerdi (óshir, kiydir, ash, jap hám t.b.) bilip alıw esabınan balada mánisine túsinetuǵın sózler jıyıntıǵı keńeyip baradı.
Úsh jasar bala buyımlardıń arasındaǵı baylanıs penen qatnasıqlardı da túsine baslaydı. Sonıń ushın úlken jastaǵılar balalardıń dıqqatın buyımlar menen háreketler arasındaǵı óz-ara baylanıslılıqqa tartıw kerek. Máselen, qaǵazǵa súwret salıw ushın qálem kerek, awqat jewge qasıq kerek hám t.b.
Balanıń sózi mánili bolıp baradı. Aldıń onıń sózleri tek Tálapların bildirgen bolsa, endi sózdiń atama beriw xızmeti barǵan sayın kúsheyip baradı. Bul balanıń «Bul ne?», «Atı qanday?» degen sorawları da anıq kózge taslanadı.
Ol endi áste-aqırınlıq penen ımlaw arqalı óziniń tilekleri menen Tálapların bildiredi. Úlken jastaǵı adamlar aytqan sóz hám sóz dizbeklerine eliklep, olardı tákirarlaydı, qosıq, namalı qosıq erteklerdi esitip, ondaǵı ayırım ırǵaqlardı aytıwǵa bazı bir sózlerdi tákirarlawǵa úyrenedi. Onıń sózi grammatikalıq jaqtan biraz qáliplesedi. Ol ayırım almasıqlardı (men, sen, biz, maǵan sıyaqlı) qollana baslaydı, ráwishlerdi (ana jerde, mına jerde), kelbetliklerdi (úlken, kishkene, jaqsı, jaman, mazalı) óz ornında qollanıwǵa háreket etedi. Olar is-háreketlerdi bildiriwshi feyillerdi de durıs qollana baslaydı. Sózinde bas gáp penen dizbekli gápten dúzilgen dáslepki qospa gápler de payda boladı.
Bala seske eliklewden ádettegi sózlerdi qollanıwǵa ótedi (saattı «shıq-shıq» dewdiń ornıńa saat dep, kúshikti «wáw» demey, kúshik dep qollanadı hám t.b.).
Bala ózine berilgen sorawlarǵa túsinip juwap qaytaradı, úlkenlerge kóbirek sorawlar beretuǵın boladı. Úlken jastaǵılar balanı sorawlarǵa juwap beriwge úyretiwi zárúr. Bul ushın balaǵa soraw berip, soń ózi usı sorawǵa juwap qaytarıwı tiyis.
Bala ómiriniń úshnshi jası onıń sóylew tilinıń rawajlandırıwdıń áhmiyetli dáwiri bolıp esaplanadı. Sonıń ushın pedagogikalıq protsesstiń pútin bir sistemasında sóylew tilindi rawajlandırıwǵa ayrıqsha áhmiyet beriledi. Balanıń sóylewin rawajlandırıwǵa tásir etiwde kúndelikli tártip qaǵıydalarınan, erkin oyınlardan, arnawlı shınıǵıwlardan, zatlar hám buyımlar menen islenetuǵın háreketlerdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan shınıǵıwlardan paydalanadı. Úlken jastaǵı adamlar (miyirbiyke-tárbiyashı) eki jasqa shekemgi balanıń sóylewin rawajlandırıwda olar menen sóylesiwdi durıs shólkemlestiriwi kerek. Bala menen sóyleskende hár qıylı usıllardan paydalanadı. Máselen:
1. Buyımnıń atı aytıladı (mınaw shulıq, mınaw tapochka hám t.b.);
2. Neniń qay jerde ekenligin kórsetiwdi soraydı (kóylektiń qaltası qay jerde, kúshiktiń qulaqları qayda, pıshıqtıń quyrıǵı qayda hám t.b.);
3. Buyımlardıń kelbetin túsindiredi (úlken ayıw, kishkene ayıw, mazalı shay, ıssı suw, suwıq suw);
4. «Bul kim?» dep soraw beredi, balaǵa tapsırma beredi (kórset, alıp kel, aparıp ber, tap, sora hám t.b.);
5. Balaǵa jetik sóylewdi Tálap etiwshi tapsırmalar beriledi; («Kamilden pıshıqtı sora», «Sharipa apańa uyqım kelip tur dep ayt» hám t.b.);
Bunday tapsırmalardı bergennen keyin, álbette, onıń orınlanıwın qadaǵalap barıw kerek. Bul ushın «Sen ayttıń ba?», «Sen soradıń ba?», «Sen orınladıń ba?» degen sorawlardan paydalanıw kerek.
Solay etip, úsh jasqa qádem qoyǵan balalar sóziniń jetilisiwi ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp, «Balalar baqshasında tálim-tárbiya baǵdarlaması» balalarda átirapındaǵılar menen tiykarǵı baylanıs quralı bolǵan sózdi jetilistiriwge; balalardı úlkenlerge hám basqa balalarǵa hár qıylı qatnasta múrájat etiwge shaqırıw, sorawlar bere alıwǵa, óziniń háreketleri menen ótinishlerin, kórgen-bilgenlerin eki-úsh gáp penen bildiriwge, átiraptaǵılardıń gápine dıqqat penen qulaq salıwǵa, olardıń sóz benen bildirilgen Tálapların orınlawǵa, sorawlarǵa (Bul kim?, Bul ne? hám basqa) juwap beriw qábiletin jetilistiriwge ayrıqsha orın ajıratqan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
