Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi ájiniyaz atí

Kurs jumıstıń wáziypası:
Baslawısh klasslarda ana tilin oqıtıwda qollanılıp kiyatırg`an ha`m qollanıwg`a tiyisli metodlar to`mendegiler: Mug`allimnin` so`ylewin /tu`sindiriwi/, gu`rrin`, o`z betinshe islew, sabaqlıq penen islesiw, ko`rsetpelilik metodlar menen birge oqıtıw menen oqıwdın` barısında oqıwshılardın` logikalıq iskerligin iske qosıwshı - analitikalıq, sintetikalıq metodlar.
Mug`allim bul metodlardı paydalanıwda to`mendegilerdi na`zerde tutıwı sha`rt:
1.Baslawısh klassta u`yreniletug`ın til qubılısının` o`tiliwge tiyisli tarawın u`yreniwge qolaylılıg`ı menen u`ylesimliligi yamasa oqıtıwdın` printsipi menen metodtın` sa`ykes keliwi,
2.Didaktikanın` printsiplerine, ku`n talabına sa`ykes keliwi,
3.Klassta oqıytug`ın balalardın` mu`mkinshiligine /jası psixologiyalıq o`zgesheliklerine, tayarlıqlarına, bilimine, klass o`zgesheligine/ sa`ykes keliwshiligi,
4. Mug`allimnin` o`zinin` mu`mkinshiligine /ta`jiriybesine, teoriyalıq, a`meliy tayarlıg`ına, jeke o`zgesheligine/ qolaylılıg`ı.
Mug`allimnin` tu`sindiriwi. Mug`allimnin` so`ylew, tu`sindiriw metodı en` bir jedelli metodlardan bolıp, ol sabaqtın` barlıq basqıshında qollanılıp otırıladı. Baslawısh klass oqıwshılarının` ta`jiriybesi menen biliminin` jetkiliksiz bolıwına baylanıslı mug`allim ha`r bir isti oqıwshılardın` ta`jiriybesine jeterli etip tu`sindirip barıwg`a tuwra keledi.
Tu`sindiriw metodı sabaqtın` maqsetine baylanıslı ha`r qıylı tu`rde qollanıwı mu`mkin. Ma`selen, xabarlaw-bunda mug`allim belgili bir tu`sinik boyınsha xabarlaydı. Ma`selen, G`Menshikli atlıqlar barlıq orında bas ha`rip penen jazıladıG`, G`Ga`p ishinde birgelkili ag`zalardın` arasına u`tir qoyıladıG`, G`Soraw ga`ptin` keynine soraw belgisi qoyıladıG` ha`m t.b.
Bunday belgil i bir tu`sinik boyınsha xabar beriw, barlıq waqıtta tiyisli mısallar keltirilip, qollanıw jolları ko`rsetiledi ha`m oqıwshının` jumıs islewine qolaylı jag`day jasaydı.
Oqıwshı mug`allimnin` tu`sindiriwin tın`laydı, qadag`alaydı, ko`redi, mug`allimnin` ko`rsetken u`lgileri boyınsha pikir ju`rgizedi, da`lillew jolların ko`redi. Bul jag`daylar oqıwshının` belgili bir tu`sinikke sanalı keliwine alıp keledi.
Mug`allimnin` pikirinde, so`zin`de ekilik bolmaw, temanın` maqseti anıq, wazıypa belgili bolıp oqıwshının` ol boyınsha qabıl etiwine, izbe-izlikke salıwına, qadag`alawına, keyin ala qollana biliwine qolaylı bolıp barıwına mug`allim g`amxorlıq jasawı tiyis.
Gu`rrin`. Gu`rrin` metodı baslawısh klasslarda qaraqalpaq tilinin` grammatikası, orfografiyasın oqıtqanda ko`birek qollanılatug`ın metodtın` tu`rine jatadı. Bul tu`sindiriw metodına qarag`anda bir qansha o`zgeshelikke iye. Sebebi, tu`sindiriw metodına istin` barısı ko`binese mug`allim ta`repinen bolatug`ın bolsa, al gu`rrin` metodında mug`allim menen oqıwshının` yamasa eki ta`reptin` qatnasının` na`tiyjesinde iske asadı.
Gu`rrin` metodın qollanıw da`wirinde ortag`a yamasa jeke oqıwshıg`a soraw taslaw da juwapkerli jag`day. Ayırım mug`allimler G`Kelbetlik degenimiz neG`, G`Atlıq dep qanday so`z shaqabına aytamızG` t.b. sorawlar taslaydı.Bul oqıwshının` oylanıw, pikir ju`ritiw jag`dayın keltirip shıg`armaydı.Oqıwshı bul sorawlarg`a birden juwap berip qoyadı.Soraw beriwde mug`allim ha`r waqıt oqıwshılardın` oylanıw, izleniwshiligin keltirip shıg`aratug`ın ta`repine ko`birek itibar beriw kerek.
Gu`rrin` metodı aktiv qollanılatug`ın metodlardan biri bolg`anı menen onı dus kelgen jerinde qollana beriwge bolmaydı. Bul metod - eki ta`reptin` qatnası menen iske asatug`ın bolg`anlıqtan qoyılatug`ın sorawg`a talap ku`shli boladı:
1. Oqıwshıg`a beriletug`ın soraw ma`nisi jag`ınan tu`sinikli, anıq, mazmunlı, qurılısı jag`ınan durıs du`zilgen bolıwı,
2. Soraw eki tu`rli ma`nige iye bolmay, oqıwshının` tu`sinigi ushın tolıq jeterli bolıwı,
3. Ha`r bir soraw oqıwshının` oylanıwshılıq, pikir ju`ritiwshilik iskerligine sa`ykesleniwi,
4. Beriletug`ın soraw oqıwshının` tvorchestvolıq iskerligin keltirip shıg`aratug`ın bolıwı,
5. Soraw oqıwshının` jas o`zgesheligine, ta`jiriybesine, sabaqtın` maqsetine qaray du`zilip, sorawdın` awır, jen`illigi balalardın` ku`shine sa`ykes kelip awır menen jen`il soraw almasıp otırıwı,
6. Du`zilgen sorawlar bir-biri menen logikalıq jaqtan baylanıslı bolıwı sha`rt.
Sonın` menen birge gu`rrin` metodın uzaq qollanıwg`a bolmaydı. Bul u`stinde islegende waqıttı tejep, eki ta`reptin` de isshen`ligin keltirip shıg`aratug`ın jag`ına ko`birek itibar berip, onın` na`tiyjelikke erisip otırıwına jag`day jasawımız kerek.
Grammatika menen orfografiyanı oqıtıw da`wirinde ko`rsetpelilik. Baslawısh klassta grammatika ha`m orfografiyadan beriletug`ın bilimnin` ko`pshiligi abstraktsiyalıq sıpatta bolg`anlıqtan, oqıwshılardın` bilim alıwına, og`an ko`nligiwine jag`day jasap beriwimiz mug`allimnin` tikkeley wazıypası. Oqıwshılardın` grammatika menen orfografiyadan bilim alıw menen ko`nligiwinde qolaylı jag`daydın` biri-sabaqtı ko`rsetpelilik penen oqıtıw jolı dep esaplanadı. Sabaqtı ko`rsetpelilik penen oqıtıwolardın` til faktların jen`il qabıl etiw, tilin rawajlandırıw, do`retiwshilik jumıslar islew, estetikalıq zawıqlanıwına mu`mkinshilik tuwdıradı.
Ha`zirgi da`wirde mekteplerde qollanılıp ju`rgen ko`rsetpeli qurallar:
1. Grafikalıq ko`rsetpeli qurallar - kesteler, sızılmalar, diagrammalar,
2. Ko`rkem ko`rsetpeli qurallar - fotosu`wretler, ha`r qıylı su`wretler,
3. Simvolikalıq ko`rsetpeli qurallar - tariyxıy yamasa geografiyalıq karta, su`wretler, ha`r qıylı sha`rtli sızılmalar,
4. Naturallıq ha`m ko`lemli ko`rsetpeli a`sbaplar - ayırım zatlardın` o`zin ko`rsetiw, geometriyalıq sızılmalar,
5. Ha`r qıylı texnikalıq qurallar - diafil`m, kino, televizor, radio, magnitafon t.b.
Ko`rsetpeli qurallardan paydalanıw jolları. Ko`rsetpeli qurallardı sabaqtın` maqsetine baylanıslı qollana beriwge boladı. Ha`zirgi baslawısh mektepte aktiv qollanılıp ju`rgen ko`rsetpeli qurallardın` ayırımlarına toqtap o`temiz.
Tablitsalar. Tablitsalar oqıwshılardın` dıqqatın o`zine tartıp, til faktların tu`siniwge ja`rdem etedi. Mu`mkinshiligi bolg`anınsha tablitsanı belgili bir til faktın ko`rsete alatug`ınday etip du`zip, sabaqtın` maqsetine jetiwge ja`rdem etetug`ınday bolıwına erisip otırıw kerek.eger. Eger tablitsa qoldan islengen bolsa,bul jag`dayda,birinshiden,tu`sindiretug`ın materyalımızdın` tiykarın o`z ishine alatug`ınday bolıw ekinshiden, oqıwshılardın` ha`r ta`repleme dıqqatın o`zine awdaratug`ınday bolıwı sha`rt.
Tablitsalardı qoldan islegen jag`dayda mınalardı este saqlap du`ziw kerek
1.Tablitsa beriletug`ın materialdan ko`p bolmawı, oqıwshılardın` tu`siniwine qolaylı bolıwı,
2. Sabaqlıqtag`ı qag`ıyda ha`m shınıg`ıw, ya ko`rsetpelerdi ko`shirip g`ana qoymaw al qabıl etiwge a`piwayı anıq bolıwın eske alıw,
3. Ga`ptin` u`yreniliwge tiyisli elementleri (so`z, morfema, buwın, ha`rip) ko`zge tu`serliktey bolıp basqalarınan ayırılıp turg`anday etip islew,
4. Oqıwshılardın` ha`mmesinin` ko`riwine ılayıq bolıwı kerek.
Kesteler. Kestelerdi ko`pshilik jag`dayda qosımtalar, feyil formaları, seplew jalg`awların o`tkende paydalanıw, so`z quramın, ga`ptegi so`zlerdin` baylanısın u`yrengende sxemalar arqalı oqıwshılardın` tez men`gerip alıwına mu`mkinshilik jasaymız. Ma`selen, tu`bir ha`m qosımtalardı tu`sindirgende mınaday kesteden paydalanıwg`a boladı.
Bul mısalda atlıq so`zlerge ha`r qıylı suffikslerdin` qosılıwı ko`rsetilgen. Bulardı bir-biri menen salıstırıp ko`rsetiw arqalı, birinshiden, tilimizde ha`r tu`rli suffikslerdin` bar ekenligin, ekinshiden, so`zlerge qosılatug`ın suffikslerdin` bir neshe tu`ri bolatug`ının, u`shinshiden, atlıq so`zlerge ha`r qıylı suffikslerdin` qosılıwının` na`tiyjesinde, atlıqlardın` basqa so`z shaqabına o`zgeretug`ının tu`sindiriwge ja`rdem etedi.
Bunday kesteler arqalı so`zlerdin` keynine jalg`anatug`ın suffikslerdin` sırına sanalı tu`siniwine mu`mkinshilik aladı. Usılay etip oqıwshılardın` o`zlerine de isletip, olardın` so`z jasawshılıq uqıbın o`siriwge de mu`mkinshilik jasaymız.
Grammatikanı oqıtıwda analiz-sintez.Grammatika menen orfografiyanı oqıtıw boyınsha balag`a jeterli bilim beriw, ol u`stinde ko`nligiw boyınsha jumıs islegende analitikalıq-sintetikalıq metodtı qollanıw en` qolaylı usıl bolıp esaplanadı. Bilim alıw da`wirinde oqıwshılardın` analitikalıq-sintetikalıq isshen`ligi:
a) Mug`allimnin` tu`sindiriw da`wirinde, b) mug`allimnin` oqıwshılar menen gu`rrin`lesiwi da`wirinde, v) oqıwshılardın` o`z betinshe jumıs islew barısında, g) oqıwshılardın` do`retiwshilik jumıs islewinin` barısında is ju`zine asıp otıradı. Sonlıqtan ayırım pedagogikalıq miynetlerde analiz-sintez balardıq oy-o`risin ha`reketke keltiriw metodı dep te ataladı.
Balalar menen belgili bir til faktları u`stinde jumıs islegenimizde analizden baslaymız da, sintez benen juwmaqqa kelemiz.Analiz-sintez usılı oqıtıwdın` barısında bir birlikti quraydı. Ma`selen, G` zattın` atın bildiretug`ın so`zler G` degen temanı o`tpekshi bolsaq, biz birinshi ret analitikalıq usıldan baslawımız tiyis. Bul ushın mug`allim birinshi ret tayarlap kelgen ha`r qıylı zatlardın` o`zi yamasa, su`wretlerin oqıwshılar ko`retug`ın orıng`a qoyıp, bular u`stinde jumıs islewge o`tedi.Bunnan keyin ha`r qıylı zatlardı oqıwshılardın` o`zine de ayttırıp atın taptıradı.Mug`allim usılay etip, soraw-juwap penen bulardın` barlıg`ı da ha`r qıylı zat ekenligi, ha`r qaysısının` o`zine tiyisli yamasa ulıwma atı bar ekenligin aytadı.Olardın` sorawların, janlı, jansız ekenligin analizleydi.Bunday etip anıqlangannan keyin, sintezge o`tedi.
Minekey balalar bizin` do`geregimizdi qorshag`an na`rselerdin` barlıg`ın zat dep ataydı ekenbiz, olardın` ha`r birewinin`, yamasa bir toparının` tiyisli ataması boladı, onı zattın` atı deymiz. Olarg`a tiyisli sorawlar qoyamız dep juwmaq beriledi.