Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

 

3 

 

1 

2.2-sxema 

boyınsha 

laboratorıya na’tıyjesı 

 

3 

 

1 

 

 

---

 

20 

№ 2 Laboratorıyalıq  jumıs 

“Reostat ja’rdemınde tok kushın tartıpke  salıw”. 

Jumıstıń  na’tıyjesı 

1-ta’jırıybe 

 Reostat   jıljıtqıshın   sterjen   uzınlıg`ınıń    ¼   bólegıne   jıljıtamız.   

I

1

=0,4 A   I=U/R    R

1

 = U

1

/ I

1   

R

1

=2V/0,4 A=5 Om 

U

1

=2V__ 

R

1

-? 

2-ta’jırıybe 

 Reostat   jıljıtqıshın   sterjen   uzınlıg`ınıń    ortasına    jıljıtamız.   

I

2

=0,3 A   I=U/R    R

2

 = U

2

/ I

2   

R

2

=3,5V/0,3 A=11,6 Om 

U

2

=3,5V__ 

R

2

-? 

3-ta’jırıybe 

 Reostat   jıljıtqıshın   sterjen   uzınlıg`ınıń    3/4   bólegıne   jıljıtamız.   

I

3

=0,2 A   I=U/R    R

3

 = U

3

/ I

3   

R

3

=4,5V/0,2 A=22,5 Om 

U

3

=4,5V__ 

R

3

-? 

4-ta’jırıybe 

 Reostat   jıljıtqıshın   sterjen   uzınlıg`ınıń    aqırına  shekem   jıljıtamız.   

I

4

=0,5 A   I=U/R    R

4

 = U

4

/ I

4   

R

4

=5,5V/0,5 A=11 Om 

U

4

=5,5V__ 

R

4

-? 

№ 

U. V 

I, A 

R. Om 

1 

2 

0,4 

5 

2 

3,5 

0,3 

11,6 

3 

4,5 

0,2 

22,5 

4 

5,5 

0,5 

11 

 

 

---

 

21 

3 - l a b o r a t o r ı y a l ı q   j u m ı s  

O`tkızgıshtın` qarsılıg`ın ampermetr ha`m vol`tmetr ja`rdemınde anıqlaw. 

Jumıstıń  na’tıyjesı 

1) I=0,8 A 

R=U/I                  R=4V/0,8A=5 Om 

 

U = 4   V  

              R -  ?         

 

 

2) I=3 A 

R=U/I                  R=6V/3A=2 Om 

 

U = 6   V  

              R -  ?          

 

 

3) I=8 A 

R=U/I                  R=8V/8A=1 Om 

 

U = 8   V  

              R -  ?            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№  I tok ku`shı 

(A) 

U kernew 

(B) 

R qarsılıq 

(Om) 

R

or

  

 Om 

1 

0,8 

4 

5 

 

2 

3 

6 

2 

2,6 

3 

8 

8 

1 

 

---

 

22 

2.3. «Transformatordıń dúzilisin hám islewin úyreniw » temasın ótiw ushın 

sabaq tamasınıń baǵdarlaması  

Sabaqtıń maqsetı: 

Oqiwshilarg`a  taza tema boyınsha tu’sınıkler berıw ha’m olardıń bılım,kónlık- 

pelerın arttırıw.   

А)  Bılımlendırıw:  Sabaq  protsesınde  jazba  jumıs  alıp    oqıwshılarda 

qalıplestıretug`ın bılım,kónlıkpe tıykarında bılım belgılenedı.        

B)  Ta’rbıyalıq:  Sabaq  protsesınde  oqıwshılarda    a’dep-ıkramlılıq  sıpatlar 

qa’lıplestırıw tıykarında   belgılenedı.          

S)  Rawajlandırıwshılıq:  Sabaq  na’tıyjesınde  oqıwshılarda  sabaq  dawamında 

alg`an  bılım  ha’m      a’dep-ıkramlılıq  pa’zıyletlerın  rawajlandırıw  tıykarında 

belgılenedı.       

Sabaq tıpı: jańa  bılım  berıw 

Sabaq  tu’rı: Aralas 

Sabaqta  qollanılatug`ın  a’sbaplar: 

     Kórgızbe  qurallar,sabaqlıq,slaydlar,  plakatlar,  tarqatpa    materıyallar,Tok 

deregı, reostat,ampermetr,voltmetr  gılt ham tutastırıwshı sımlar. 

Sabaqta  paydalanılatug`ın  metod: 

 “Aqılıy  hu’jım,  kıshı  toparda ıslew”     

SABAQTIN’JOBASI: 

1.Shólkemlestırıw  2-mınut 

2.U’yge  tapsırma  soraw  10-mınut 

3. Taza  tema  tu’sındırıw 15-mınut 

4. Bekkemlew  ushın  soraw-juwap  ótkerıw 15- mınut 

5. U’yge  tapsırma  berıw  3-mınut 

  

Bo’limler 

Waqti 

metodlar 

Kerekli 

materiallar 

Sho’lkemlestiri

w 

2-minut 

Soraw-juwap 

A’sbap-u’skene 

---

 

23 

U’yge  tapsirma 

soraw 

10-minut 

Soraw-

juwap,kishi 

toparda 

islew,klaster 

Tarqatpa 

material 

A’meliy  jumisti 

o’tkeriw 

15-minut 

Kishi 

lekciya,kishi 

toparda 

islew,jupliqta 

Video 

proektor,jumistin’ 

sabaq islenbe 

Taza 

temani 

bekkemlew 

15-minut 

Jeke islew BBB 

metodi 

Tarqatpa 

material 

Sabaqti 

juwmaqlaw 

3-minut 

Soraw-juwap 

Sabaqliq 

 

Sabaqtıń  barısı: 

1.  Shólkemlestırıw:  Klass    oqıwshılarınıń    sabaqqa    tayarlıg`ın  ,  klasstıń, 

taxtanıń    tazalıg`ın  ,oqıwshılardıń  sabaqqa    qatnasın    tekserıw,  u’y    tapsırmasın  

soraw. 

2.  U’yge  tapsırma  soraw   

1) Ózgermelı ınduksıyalıq toktı qalay payda etıw mu’kın? 

2) Eń a’pıwayı transformatordıń du’zılısı ha’m ıslewın tu’sındırıń. 

3) Transformatordıń bırlemshı ha’m ekılemshı katushkasındag`ı oramlar 

sanlarınıń qatnası ha’m olardag`ı kernewler qatnası qanday baylanısta boladı 

     

 

 

 

 

 

 

 

---

 

24 

   U’yge tapsirma soraw ushin Venn diagrammasinan paydalaniw 

 

 

 

 

 

 

 

U’yge tapsirmani soraw ushin klaster metodinan paydalaniw: 

 

 

Jumıstın` maqsetı:  

Transformatordın` du`zılısı ha`m ıslewın u`yrenıw. 

A`spab  ha`m  u`skeneler  laborotorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregı,  oqıw 

laborotorıya  ampermetrı,  oqıw  laborotorıya  vol`tmetrı,  oqıw  ko`beyttırıwıshı 

transformatorbaylanis similar,gilt 

Qurılmanın` du`zılısı ha`m ıslewı 

Ta`jırıybe o`tkızıw elektr sızılması to`mende keltırılgen. 

Transformator  ıslep  atırg`an  waqıtta  onın`  oramlarına  ekı  oqıw  lborotorıya 

vol`tmetrı  ja`rdemınde  transformatorg`a  kırıw  ha`m  shıg`ıw  kernewlılıgın 

o`lsheydı. 

Transformator 

haqqinda tu’sinik 

 

 

 

Ku’sheytiriwshi 

Pa’seytiriwshi 

Transformator 

---

 

25 

Transformatordın` transformatsıyalaw koeffıtsentın anıqlaw ushın 1-sızılmag`a 

tıykarınan    qurılma  du`zıledı.  Qurılma  laborotorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregı, 

oqıw  ko`beyttırıwshı  transformator,  ekı  oqıw  laborotorıya  vol`tmetrı  gılt  ha`m 

baylanıs sımları komplektınen du`zılgen. 

V

1

 

ha`m 

V

2

 

oqıw  laborotorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregının` 

paydalanıwshılardı  ta`mıynlewshı  arnawlı  8  V  tarmag`ına  jalg`anadı  (bul  tarmaq 

laborotorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregının`  arqa  ta`repınde)  Transformator 

bırıkken  oranmlarının`  bır  ushın  laborotorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregının` 

«shıg`ıw»  bo`lımındegı  (-)  o`zgerıwshı  tok  ku`shlenıwın  berıwshı  klemmasına 

jalg`anadı.  Transformator  bırınshı  oramnın`  ekınshı  ushın  gılt  arqalı  laboratorıya 

unıversal  ta`mınlew  deregının`  «Shıg`ıw»  bo`lımındegı  (-)  o`zgerıwshen`  tok 

kernewlıgın  berıwshı  ekınshı  klemag`a  jalg`anadı.  Transformatordın`  bırlemshı 

oramg`a  bırınshı  vol`tmetrdı  transformatordın`  ekılemshı  oramg`a  ekınshı 

vol`tmetrdı paralel ra`wıshte jalg`anadı.  

Esletpe:  Vol`tmetrdın`  sharayatlı  gıltlı  ekınshı  jag`dayg`a  keltırıledı.  Sebebı 

transformatordın` oramları ushındag`ı kernewlılık o`zgerıwshen`lık ta`bıyatına ıye. 

Jumıstı orınlaw ta`rtıbı. 

1. 1-sızılmag`a tıykarlanıp elektr shınshırı jıynaladı. 

2.  Laboratorıya    unıversal  ta`mıynlew  deregının`  42  V  o`zgerıwshen`  tok 

tarmag`ına jalg`anadı. 

3.  Oqıw  laboratorıya  vol`tmetrlerın  labaratorıya    unıversal  ta`mıynlew 

deregının`  paydalanıwshılardı ta`mıynlewshı arnawlı 8 V tarmag`ına jalg`anadı. 

4.  Laboratorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregının`  paydalanıwshı  4,6,8,10  ha`m 

12 V  muftanı 4 V halatına qoyıladı. 

5.  Gılt  qosıladı.  Bırlemshı  ha`m  ekılemshı  oramdag`ı  ku`shlennıwlerdı 

vol`tmetrdın`  ko`rsetkıshıne  ko`re  qayt  etıledı.      V

a`

=…V          V

g`

=…V        gılt 

u`zıledı. 

6. Transformatsıya koeffıtsentın   

1

2

U

U

k



   formulasınan esaplanadı. 

---

 

26 

7.  Laboratorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregının`  paydalanıwshılardı 

ta`mıynlewshı 4,6,8,10 ha`m 12 V muftanı 6 V halatına qoyıladı. 

8.    Gılt  qosıladı  bırınshı  ha`m  ekınsh  oramda  ku`shlenıwlerdı  vol`tmetrdın` 

ko`rsetıwıne qaray belgılenedı.  

9. Transformatsıya koeffıtsentın    

1

2

U

U

k



 formulasınan esaplanadı. 

10.  Laboratorıya  unıversal  ta`mıynlew  deregının`  paydalanıwshılardı 

ta`mıynlew    4,6,8.10  ha`m  12  V  muftanı    8V.  10V.  12V    halatlarında  ta`jırıybe 

ta`kırarlanadı. 

                Jumistin’ na’tiyjesi 

 

1.  U=14 V 

U2= (N2/N1)U1=(600/500)14V=16.8 V 

     N1= 500 

 

      N2=60 

U2-?  I2-? 

 

 2.  U=12 V 

U2= (N2/N1)U1=(500/500)12V=12 V 

     N1= 500 

      N2=500 

U2-?  I2-? 

3.  U=15 V 

U2= (N2/N1)U1=(600/400)15V=22,5 V 

     N1= 400 

      N2=600 

U2-?  I2-? 

Taza temani bekkemlew maqsetinde BBB metodinan paydalaniw. 

Bilemen 

Biliwdi  qaleymen 

Biliwdi aldim 

Transformator 

 

 

Transformator ishki 

du’zilisin,a’sbaplarg’a 

qalay etip jalg’awin 

Ku’ndelikli turmista 

paydalanatug’in 

transformator haqqinda 

Sabaqti  juwmaqlaw. Alding’i o’tilgen  temani ta’kirarlap oqip keliw.  

---

 

27 

JUWMAQLAW  

Usı laboratorıyalıq jumıslardı orınlawg`a kırısken mug`allım olardı to`mendegı 

ta`rtıpte baqlap barıwı tıyıs. 

1. Ha`r bır stoldag`ı oqıwshılardın` ısleytug`ın jumısının` barısın baqlaw. 

2.  Sxemalardı  jalg`aw  ha`m  fızıkalıq  a`spablardan  oqıwshılar  qalay 

paydalanılatug`ının baqlaw. 

3. Jumısqa tıyıslı bolg`an sxemalardı durıs jalg`ang`an ha`m jalg`anbag`anlıg`ın 

tekserıw. 

4.  Tapsırma  waqtında  ayırım  oqıwshılardın`  ısley  almay  atırg`an  jumıslarına 

ja`rdem berıp ha`r tu`rlı jollarg`a bag`dar berıw. 

5.  Tapsırma  ıslep  bolg`annan  keyın,  ta`rezı  tasların  termometrdı,  olshew 

lentaların ha`m tag`ı basqalardı laborantqa tapsırıuın`. 

Mug`allım  oqıwshılardın`  orınlag`an  laboratorıyalıq  jumıslarına  olardın`  jazba 

esabına  qarap  baha  qoyılıwı  kerek.  Mug`allım  laboratorıya  jumıslarının`  esabın 

teksergende to`mendegılerdı esapqa alıwı kerek. 

1. Atı ko`rsetılgen laboratorıyalıq jumıstın` teorıyalıq kontrol` sorawlarına tolıq 

juwap jazg`anlıg`ına. 

2. Tajırıybeden alıng`an mag`lıwmatlardı formulag`a anıq qoyıp ıslewıne. 

3. Sxemalardı duzıw ha`m fızıkalıq a`spablardan qalay paydalang`anlıg`ına. 

4.  Ko`rsetılgen  ta`jırıybeden  alıng`an  mag`lıwmatlardan  paydalanıp.  Kestege 

toltırıwı. 

5.  Fızıkalıq  shamalardı  bır  bırlık  sıstemag`a  qoyıp  shıgarıwına  qarap  baha 

qoyıw kerek. 

Oqıwshılardı  fızıka  pa`nı  boyınsha  laboratorıyag`a  alıp  keledı  sebebı,  barlıq 

oqıwshılar  bul  sorawg`a  kewıldegıdey  esap  bere  almaydı.  Sol  ushın  ha`r  bır 

bılımnın`  bılım,  laboratorıyanın`  juwmag`ında  esabına  qaray  baha  qoyıwı  kerek 

boladı.  Juwmaqlap  aytqanda  oqıwshılar  bılımın  tek  teorıyalıq  bılımı  tıykarında 

emes,  olardın`  bılımın  joqarı  da`rejege  ko`terıw  ushın  praktıkalıq  sabaqlar  ju`da` 

jaqsı na`tıyje bermekte. 

---

 

28 

   Oqıwshılar  fızıka  pa`nınen  o`z  betınshe  laboratorıyalıq  jumıs  o`kerıw  arqalı 

fızıkalıq  qublıslardı,  nızamlardı  aktıv  qızıg`ıwshılıq  penen  anıqlawları  bılım 

barısında  ılımıy,  ılımıy  ızertlewler  metodlarına  su`yenıp  oqıwshılardın` 

qızıg`ıwshılıg`ın arttırıwga boladı. 

 Fızıka  ta’lımınde  jańa  pedagogıkalıq  texnologıyalardan  paydalanıw  u’lken  

na’tıyje    beredı.    Sebebı,    sabaqlıqtan    oqıp    yamasa    mug`allımnı’ń  

tu’sındırıwınen    fızıkalıq    qubılıslar,   nızamlar,   formulalardıń   ma’nısın   tu’sınıp  

alıw,  kóz  aldına  keltırıw  qıyın  boladı.  Oqıwshılarda  jeterlı  da’rejede  bılım  

ha’m    kónlıkpelerdıń    qa’lıplesıwı    ushın    olar    tıyıslı    fızıkalıq    qubılıs    ha’m  

nızamlıqlar  boyınsha  óz  erkın  pıkırlerın  bıldırıwı,  mug`allım  yamasa  basqa  

oqıwshılar  menen  pıker  almasıwı  talap  etıledı.  Sabaqta  u’yrenılgen  temanıń  

mazmunın        ıtıbarg`a    alg`an    jag`dayda    oqıwshılardıń    kıshı    toparlarda    óz  

betınshe  ıslewı,  óz-ara  sóylesıwler  shólkemlestırıw,  aqılıy  hu’jım,  dıdaktıkalıq  

oyınlar,    bayanat,    óz-ózın    bahalaw,    g`a’rezsız    tu’rde    ma’selelerdı    sheshe  

alıwın  jolg`a  qoyıw  bolıp  esaplanadı. 

   Ulıwma    orta    bılımlendırıw    mekteplerınde    bılımlendırıwdıń    zamanagóy  

texnologıyaları—ınteraktıv  metodlar  keń  qollanılıp  atır. 

,,Aqılıy    hu’jım”    metodında    oqıwshılar    ta’repınen    bıldırıletug`ın    ha’r  

qanday  ıdea  bahalanbaydı.  Oqıwshılardıń  óz  betınshe  pıkırlewı,  jeke  pıkırlerın  

alg`a    qoyıwı    ushın    qolaylı    ortalıq    jaratıladı.  Basqalar    ta’repınen  bıldırılıp  

atırg`an  pıkırlerdı    yadta    saqlaw,  olardıń    pıkırlerıne  su’yengen    halda    jańa  

pıkırlerdı    keltırıw    bıldırılgen    pıkırler    tıykarında    belgılı    sheshımge    kelıw  

sıyaqlı ha’reketlerdıń oqıwshılar  ta’repınen  ıslenıwıne  erısıledı.,,Aqılıy  hu’jım” 

metodınan    ha’r    bır    baptı    takırarlawda    paydalanıw    ónımlı    na’tıyje    beredı. 

Sonday-aq jańa temalar  boyınsha bayanınan soń, sol  temanı  bekkemlew  ushında  

usı  metodta  qollaw  usınıs  etıledı.   

 

 

 

 

---

 

29 

PAYDALANILG`AN     ÁDEBIYATLAR 

1.  P.Habıbullaev. A.Boydedaev. A.Bahramov.M.Yuldasheva 8-klassta fızıka 

sabaqlıg`ı.  2014-jıl 

2.  A.Yusupov, N.Sh.Turdıev 8-klass fızıkadan metodıkalıq qollanbası. 2006-jıl 

3.  G.S. Sofıeva «Fızıkadan tabaqalashtırılgan laboratorıya ıshları» 1996 yıl 

4.  Orıfjanov U. «Fızıkadan praktıkum» 

5.  N.M. Shaxmaev , S.N. Shoxmaev «Fızıkadan eksperıment jumısları 

6.  B.Arzimbetova “Fizika sabag’inda innovaciya metodlardan           

paydalaniw”No’kis-2017 

7.   A.Yusupov. Fızıkadan laboratorıyalıq ıslenbeler.   2006