"Ўзбекистоннинг ҳозирги илм-фанининг асосчиси …" Тошмуҳаммад Ниёзович Қори-Ниёзов

"ЎЗБЕКИСТОННИНГ ҲОЗИРГИ ИЛМ-ФАНИНИНГ АСОСЧИСИ …"
Тошмуҳаммад Ниёзович Қори-Ниёзов
(1897-1970)

Ўзбекистон замини инсоният ривожланишига кўплаб буюк олимларни ва ма’рифатпарварларни берди. Уларнинг исмлари бутун дунёга ма’лум. Ал-Хоразмий – алгебра, информатика фанининг асосчиси, Ал-Беруний – энсиклопедик олим ва мутафаккир, Мирзо-Улуғбек – таниқли математик ва астроном, Ибн-Сино – тиб илмининг асосчиси, Ал-Фарғоний – астроном, математик ва географ. Улар фан ва та’лим тарихида чуқур из қолдирган буюк инсонлардир.

Ўзбекистонда илм-фаннинг шаклланишида, замонавий ўзбек бошланғич мактабининг асосчиси, ўзбек алифбосини ишлаб чиқувчи, Ўзбекистон Фанлар академияси асосчиларидан бири, академик Тошмуҳаммад Ниёзович Қори-Ниёзов ҳам ана шундай улуғ алломалардан биридир.
Тошмуҳаммад 1897 йил 2 сентябрда Хожанд шаҳрида этикдўз Ниёз оиласида туғилган. Ниёз ота кўплаб ше’р ёзган, ҳамда “Қур’они Каримни” ёд билгани учун, у кишининг исмига Қори жумласини қўшиб мурожаат қилинган.
Қориниёз ўғлини саводли инсон сифатида кўришни орзу қиларди. У ўғлини мактабга юборади ва у eрда кичкина Тошмуҳаммад Қуръоннинг ба’зи сураларини ёд олади.
Муҳтожлик Ниёзни иш излаб Хужантни тарк этишга мажбур қилади. 1909 йилнинг кузида ота ўғли билан биргаликда шимолга яъни Скобелев шаҳрига кўчишади, кейинчалик бу шаҳар Фарғона деб номланди. Қориниёз этикдўзликдан воз кечишга мажбур бўлди ва арпа, пичан савдоси билан шуғуллана бошлади. Ота ўғлининг замонавий рус мактабида ўқитишга қарор қилади.
Тошмуҳаммад рус мактабида арифметика, физика-математика асослари, тарих, география ва бошқа фанларни ўрганган. 1916 йилда у ушбу мактабни муваффақиятли тугатиб, таржимон бўлди. Худди шу йили ота ва ўғил Қўқонга кўчиб ўтишади. Бу ажойиб шаҳар ёш Тошмуҳаммад ҳаётида катта рол ўйнади. Қўқон вилоятнинг энг муҳим шаҳарларидан бири бўлган. Қўқондан кўплаб академиклар, маданият ходимлари, олимлар ва давлат арбоблари чиққан. Тошмуҳаммаднинг рус макатбида олган билимлари унга дунёни очгандай туюлади. У 1917 йилда йигирма ёшли йигит сифатида мустақил равишда янги замонавий типдаги биринчи ўзбек мактабини ташкил қилади. Бу ерда биринчи марта болаларни ўзбек тилида ўқитиш бошланди ва бу ўзбек миллий маданиятининг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга бўлади.
Мактаб директори Тошмуҳаммад Ниёзович болалар ва катталарга дарс беради, ўқувчилар билан дарсликлар, дарс жараёнлари учун жиҳозлар тайёрлайди, у мусиқа ва театрни яхши кўрарди. Шунингдек, Тошмуҳаммад Ниёзович мактабда ётоқхона ва бепул овқатланиш имкониятларини ташкил этади.
Қори-Ниёзовнинг хотираларидан: “Болалар тез орада билим олиш иштиёқига эга бўлдилар ва янги мактабларига ошиқ бўлишди. Мактаб қошида кичик сабзавот боғи, гулзор, спорт шаҳарчаси ва дурадгорлик устахоналари бор эди. Дарс тугагандан сўнг, болалар дарҳол уйларига кетишмайди: улардан баъзилари боғга, бошқалари гулзорга, қолганлари жисмоний тарбия билан шуғулланишди ёки географик харитада баҳслашишди”.
1920-йилларида Қўқонда Қори-Ниёзов иштирокида ўқитувчилар учун ўн саккизта мактаб ва кўплаб курслар, шунингдек, вилоят педагогика техникуми ташкил этилди. 1924-йилда ушбу техникумда биринчи битирув маросими бўлиб ўтади ва уни ўн уч нафар ўқувчи битиради. Фарғона вилоят газетаси шундай ёзган: “Тошмуҳаммад Ниёзович Қори-Ниёзов парвозга тайёрланди, ўзбек ма’рифати, ўзбек илмининг баҳоридан хабар беради, бу ўн учтаси ўн уч мингга айлансин! "Ўн уч қалдирғоч".
Ярим аср ўтгач, "Ўн уч қалдирғоч"лар биринчи Устозлари билан учрашишади ва воқеа 1967 йилда "Ўзкинохроника" студиясида “Ўн уч қалдирғоч" ҳужжатли филми суратга олинган. Бу вақтга келиб, Ўзбекистон мактабларида 2 миллион 450 минг бола ўқиётган эди. Қори-Ниёзовнинг оилавий ҳаёти муваффақиятли ўтди. Унинг ёнида, бундай билимли одам билан, ёрқин, ўзига хос аёл - унинг севимли хотини Оишахон бор эди. Улар ёшликда Фарғонада учрашишган. Оишахон мактаб директори ва рус тили ўқитувчиси бўлган. Тошмуҳаммад ва Оишахон 1920 йилда мусулмон урф-одатлари бўйича турмуш қуришган.
1923 йилнинг баҳорида уларнинг тўнғич қизи Динара дунёга келди ҳамда кейинги йилнинг кузида ўғли Шавкатжон дунёга келади. Оишахон республикамиздаги биринчи аёл ўқитувчилардан бири эди. У адабиёт ва рассомликни яхши биларди. У ўзбек ва рус тилларидан ташқари Ўрта Осиё халқларининг тилларини, француз ва немис тилларини мукаммал билар эди.
Қори-Ниёзов 1926-1930 йилларда Тошкентдаги Ўрта Осиё давлат университетининг (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) физика-математика факултетида ўқиган. У 3-курсда аналитик геометрия, олий алгебра, математик таҳлил курсларини ўзбек тилида қуйи курсларга дарс бера бошлаган.
Қорй-Ниёзов биринчи бўлиб математика фанидан номзодлик диссертатсиясини ўзбек тилида ҳимоя қилган. Бу ноёб ҳимояни тинглаш учун унга умуман бегона одамлар ҳам ҳимояга келишади. Биология фанлари доктори, профессор В.Ошанин шундай деб эслайди: “Мен майдон бўйлаб кетаётганимда, биолог профессор Д.Н.Қашқаров ҳаяжонланган ҳолда мен томон югураётганини кўрдим. – “Сизга нима бўлди? Нима бўлди?” - деб сўрадим. Ва у менга жавоб берди: - “Дўстим, мен ҳозир матемтик йигитнинг ҳимоясидан келаяпман. Ҳамма математиклар уни тинглаш учун йиғилган. Ўзбекистонлик ёш йигит Қари-Ниёзов математика соҳасида ҳимоя қилди ... Айтишим мумкинки, бу одам фанга катта фойда келтиради ". Профессор Д.Н.Қашқаровнинг "башорати" амалга ошди!
Ҳимоядан сўнг, ёш олим шаҳд билан ишга киришади: у дарс беради, математика курсларини ўзбек тилига таржима қилади, та’лим ва тарбия ишлари билан шуғулланади.
Худди ўша йилларда Тошмуҳаммад театрнинг сеҳрли оламини кашф этди, унга бутун умри давомида муҳаббат келтиради. У шоир Ҳамза Хакимзода Ниёзий, биринчи ўзбек театрининг ёш актёрлари Сарой Ишантураева, Аброр Ҳидоятов, Шукур Бурхонов, опера қўшиқчиси Қори-Ёқубов ва бошқалар билан дўтлашади.
Машҳур рассомлар, ёзувчилар, мусиқачилар, рассомлар ва шоирлар Тошкентнинг марказидаги меҳмондўст Қори-Ниёзовнинг уйида йиғилишарди. Улар жасорат билан янги касбларни ўзлаштирдилар. Уларнинг истеъдоди, иродаси ва иштиёқи мамлакатимизда замонавий фан, тиббиёт, театр, кино, рассомчилик, табобат йўналишларининг ривожланишига замин яратди. Ва бу уйнинг эгасини Қори-Ниёзовни ҳақли равишда ўзбек зиёлиларининг "Устози" - "оқсоқоли" деб аташган.
1941 йилда ҳар бир уйга, ҳар бир оилага қайноқ уруш нафаси кирди ... Уруш Қори-Ниёзовлар уйини ҳам четлаб ўтмади. Ёлғиз ўғли Шавкат уни фронтга юборишни илтимос қилиб ариза топширди. Шавкат Қори-Ниёзов ҳам отаси каби математикани яхши билар эди ва фронтга юборилишидан олдин уни артиллерия мактабига юборишди ...
Айни уруш авжида пайти, 1943 йилда Ўзбекистон Фанлар академияси ташкил этилди. Ташмуҳаммад Ниёзович унинг биринчи Президенти этиб сайланди. Ўша оғир кунларда у нима ҳақида ўйлади? Албатта, унинг фикри севимли ўғли Шавкат ҳақида эди ... қизи Динара ҳақида, рафиқаси Оиша-хонум ҳақида ... Лекин мамлакатнинг умумий тақдири, унинг келажаги ҳақида ташвиши бор эди ...
Ва ниҳоят 1945 йил ғалаба қозонилган баҳор келди. Ўғли Шавкат соғ-саломат уйига қайтди. Шавкат Тошмуҳаммедович кейинчалик профессионал ҳарбий одам, ракета конструктори бўлди.
Оишахон қирқинчи йилларда Тошмуҳаммад Ниёзович бошчилигидаги ўзбекча-русча луғатни яратувчиларга турли масалалар бўйича маслаҳатлар берди. Маданият ва сан’ат соҳасидаги илмий изланишлари билан машҳур Оишахон педагог ўқитувчи, ажойиб аёл ва фарзандлар онаси эди, у болалари ва шогирдларида билимга бўлган иштиёқни уйғотишга муваффақ бўлди. Оишахон фақат академикнинг хотини эмас эди. У унинг ҳамроҳи ҳам эди. Бу ота-оналарнинг уларга муносиб фарзандлари ҳам бор эди. Динара иккита олий маълумот эгаси: Тошкент консерваториясида - мусиқа ва Тошкент давлат университетининг шарқ факултетида - филология (ҳинд) соҳаларини тамомлади.
Урушдан кейин унинг ўғли Шавкат Москвада Ф.Е.Дзержинский номидаги Ҳарбий-техника академиясини тамомлади. Техника фанлари номзоди, ташқи баллистик кафедраси дотсенти, полковник. Унинг баллистикага оид бир қанча асарлари маълум, улар артиллериячилар учун энг қимматли қўлланма ҳисобланади.
Академик Қори-Ниёзов бир қанча юқори лавозимларни эгаллаган. У бир неча бор Ўзбекистон Олий Кенгаши депутати этиб сайланган.
Қори-Ниёзов нафақада бўлсада тинимсиз ишлашда давом этди. У институтда дарс берар, илмий тадқиқотлар билан шуғулланар ва ижтимоий ишлар билан ҳам шуғулланар эди. У театрни ҳам яхши кўрар эди, "Фан ва турмуш" - "Фан ва ҳаёт" журнали таҳририятини бошқарар эди. Мамлакатимизни кўплаб конферентсияларда ўз маърузалари билан иштирок этарди. Дунёнинг ўнлаб мамлакатларида илмий симпозиумларда қатнашган. У Ўзбекистон тарих ва маданият ёдгорликларини ҳимоя қилиш жамиятини бошқарган.
Қори-Ниёзов бошчилигида Ўзбекистон илм-фани янги босқичга кўтарилди. Чунки у буюк олим, тарихимиз ва маданиятимизнинг мутахассиси, математик, астроном, археолог эди. "Улуғбек астрономия мактаби" илмий иши учун олим "Давлат мукофоти" билан тақдирланган. Бу фундаментал иш кўп йиллик машаққатли меҳнат натижасидир.
Бу китобни ёзиш учун муаллиф буюк Улуғбекнинг "Зижи Жадиди Гурагани" асарини, араб ёзувида ёзилган тарихий қўлёзмаларни ўрганишига тўри келди. Қори-Ниёзовнинг "Улуғбек астрономик мактаби" китобини ўқиб, асарнинг моҳиятини тушунишади, чунки Қори-Ниёзов унинг маъносини ва буюклигини тушунарли тарзда баён этга олган ...
Қори-Ниёзовнинг ҳаёт шиорларидан бири шундай эди: “Тўлиқ фидойилик билан ишланг, вақтни қадрланг, мантиқий ўйланг, ҳақиқат учун курашинг! .."
Тошмуҳаммад Қори-Ниёзов ўзбек филологиясининг ҳам ривожига катта ҳисса қўшган. У ўзбек тилининг биринчи лотин алифбосига, кейин кирилл алифбосига асосланган луғатларини яратишда қатнашган. Олимнинг қўшган ҳиссаси чиндан ҳам буюк эди. Ўша пайтни эслаб, Қори-Ниёзов ўзи фақат сўзлар ва ибораларни йиғибгина қолмай, балки таққослаш орқали мутлақо янги тушунчаларни яратганини айтиб берди. Шунингдек, у яратган асарлар бугунги кунда кўплаб туркийзабон мамлакатлар, ҳудудида қўлланилмоқда.
XX-аср - замонавий илмий мактабларнинг пайдо бўлиши даври ҳисобланади. Ўзбекистонда илм-фан тараққиётининг математика соҳасида биринчи кашфоётлари-академик Қори-Ниёзов ва унинг устози, математик Всеволод Иванович Романовский бўлган. Қори-Ниёзов миллий кадрлардан биринчи профессор, Фанлар академиясининг биринчи президенти, биринчи Меҳнат Қаҳрамони бўлди. Кейинчалик унинг издошлари бўлажак академиклар - Тошмуҳаммад Алиевич Саримсоқов, Саъди Хасанович Сиражиддиновлар Ўзбекистон математика илм-фанини янада юқори босқичга олиб чиқишди.
Қори-Ниёзов табиатни, барча тирик мавжудотларни яхши кўрар эди. У ўз уйини, болаларини, невараларини яхши кўрарди. Тошмуҳаммад Ниёзович жуда банд бўлишига қарамай, оиласига имкон қадар кўпроқ меҳр беришга ҳаракат қилди. У кўп вақтини набиралари билан ўтказди, эртаклар айтиб берди, китоб ўқиди. Шавкат Шавкатовичнинг набираси хотираларидан: “Мен у билан бирга кутубхонадаги Маин Рида, Жюл Верн саргузаштларини қайта-қайта ўқиб чиқдим. Бундан ташқари, бобом бизга, кичкина болаларга, амакиваччаларга кабоб пиширишни ўргатганини эслайман. Кабоб жуда мазали пишган эди".
Шогирдлари унинг олдига отаси ёнига келгандек келишар, маслаҳатлар олишар эди. Машҳур одамлар - Ричард Шредер, Убай Орифов, Абид Содиқов ва бошқалар унинг уйида кўп маротаба меҳмон бўлишган. Академикнинг ўзи тез-тез такрорларди: "Бахт - бу чин қалбдан бажарилган ишдир".
Академик Қори-Ниёзов нафақат математиканинг, балки унинг тарихида, шарқшуносликда, астрономияда ҳам муҳим рол ўйнаган. Таълим, маданият, халқимиз маънавиятида ҳам унинг ўрни катта. Нафақат бизнинг халқимиз, балки бутун Марказий Осиё халқлари қолаверса, Қори-Ниёзов дарсликларидан Туркманистон, Қозоғистон ва Қирғизистонда таълим олишган.
Тошкент шаҳри марказида академик Тошмуҳаммад Қори-Ниёзов номидаги кўча бор. Худди шу кўчада Тошмуҳаммад Ниёзович 1934 йилдан ишлаган Ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти жойлашган. У 1970 йилгача олий математика кафедрасини бошқарган. Айнан шу ерда математика ва геометриядан ўзбек тилида дарсликлар ёзган. 1969 йилда Қори-Ниёзовнинг танланган асарларининг саккиз жилдли нашри нашр этилди.
Ўлимидан бироз олдин, Қори-Ниёзов дўстига: “Мен ўлимдан қўрқмайман, бошлаган ишим якунканмай қолишидан қўрқаман ...”. У 1970 йил 17 мартда ўз китобининг нусхаси устида ишлаётганда вафот этди.
Академик ўз кундалигида шундай ёзган эди: “Ватан, сен қандай буюк ва гўзалсан! Сен менинг ғуруримсан, кўзларимнинг нури, илҳом ва ижодим, куч ва қувватим, орзуларим ва интилишларим”!
Тошмуҳаммад Ниёзович бутун даврни ўз ичига олган бой ва сермаҳсул ҳаёт кечирди. Ўша даврни бошидан кечирган бу ёрқин одам ҳақли равишда айтиш мумкин: “Ўз халқига, Ватанига хизмат қилишдан юқори мақсад йўқ!"
Бугун Тошкентда, академикнинг 2007 йилдадан буён уй-музейи яъни "Академик Қори-Ниёзов мероси" маркази фаолият юритмоқда. Марказ фаолияти ёш олимлар ва математика соҳасидаги мутахассисларнинг ижодий фаоллигини қўллаб -қувватлашга қаратилган. Марказ математикларга математик тадқиқотлар ўтказиш, олий ўқув юртлари, лицей ва коллежларда математикани ўқитиш усулларини такомиллаштиришда ёрдам беради. Марказ стипендиялар тўлайди, математик мусобақалар ва олимпиадаларни ташкил қилади. Марказ, шунингдек, Ўзбекистон Фанлар академиясининг биринчи академиги Тошмуҳаммед Ниёзович Қори-Ниёзов қолдирган фан, маданият ва таълим соҳасидаги буюк меросни ўрганади.
Марказ матбуот хизмати.