Ўзбекистонда логистик хизматлари сифатини жаҳон тажрибаси ёрдамида ошириш Калит созлар

Ўзбекистонда логистик хизматлари сифатини жаҳон тажрибаси ёрдамида ошириш


Калит созлар: транспорт, логистика, транзит,

1. 
   Кириш.
   

Жаҳоннинг ривожланган мамлакатларида транспорт ва унинг инфратузилмасини ривожлантириш масаласига доимий равишда муҳим эътибор қаратилади, чунки соҳанинг ривожланиш даражаси жамиятнинг логистик хизматларга бўлган талабини қондиради, маҳсулот ишлаб чиқувчилар билан истеъмолчиларни ўзаро боғлайди ва мамлакат рақобат устунликларини таъминлашга хизмат қилади.
Логистика хизматлар сифатини ва ўз муддатлилигини ошириш ҳамда транспортда фақат юк ва йўловчиларни бир жойдан иккинчи жойга етказиш функцияси билангина чекланиб қолмай, балки замонавий фанлар қаторига шиддат билан кириб келган логистикага хос бўлган вазифаларни ҳам бажариш имкониятини яратмоқда. Иқтисодиëтнинг транспорт тармоғида кўплаб мунозараларга сабаб бўлаëтган янги атамаларнинг транспорт иқтисодиëти ва менежменти йўналишидаги фанларда қўлланилаëтган- лигининг асосий сабаби ҳам шундадир. Бундай атамалар ичида «транспорт-логистика хизматлари» иборасининг мавжудлигини қайд этиш мумкин.
Дунёнинг ривожланган мамлакатларида логистика корхоналар чегарасидан ташқарисига чиқиб, унинг анъанавий қўллаш соҳалари бир бутунга жамланиб, интеграллашган логистикани вужудга келтирди. Шулардан келиб чиқиб, Ўзбекистонда логистика ва етказиб беришлар занжирини бошқариш ҳамда автомобиль транспортини логистик тамойиллар асосида ривожлантириш мақсадида транспорт хизматлари кўрсатишнинг сифати, унинг техник-технологик элементлари хусусиятлари, ресурс имкониятлари ва фаолият кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда тадқиқот этиш зарурати мавжуд. Бугунги кунда Ўзбекистонда транспорт соҳасида фаолият юритиб келаётган 400 та автотранспорт корхоналарида юк ташиш ҳажмининг йиллик ўсиши 11-12%, тариф баҳосининг 15-25% га ошиб бориши кузатилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Парламентга Мурожаатномасида (2018 й. 7 декабрь): ―Жаҳон банкининг ―Логистика самарадорлиги индекси‖ даги мамлакатимиз ўрнини юкори позицияга кўтариш чораларини кўриш лозим‖ деб алоҳида такидланган.
Маҳсулотларимизни ички ва ташқи бозорларга етказиш, уларнинг таннархини тушириш учун транспорт-логистика соҳасини ривожлантиришимиз зарур.
Темир йўл соҳасида йўловчи ва юк ташиш, эксплуатация ва хизмат кўрсатишни бир-биридан ажратиш, яъни, табиий монополия қисмини алоҳида, хусусий секторни жалб қилиш мумкин бўлган йўналишларни алоҳида ривожлантириш лозим.
Халқаро экспертларнинг хулосасига кўра, инфратузилмани яхшилаш, мослашувчан тарифлар қўллаш ва янги истиқболли йўналишларни шакллантириш ҳисобидан бизда транзит салоҳиятини ҳозирги 7 миллион тоннадан 16 миллион тоннага етказиш имконияти мавжуд.
Бизнинг ташқи савдога чиқадиган юкларимизнинг 80 фоизи Қозоғистон, Қирғизистон ва Россиянинг транзит йўлаклари орқали ўтади. Шунингдек, тайёр маҳсулотларимиз экспортининг 50 фоизи, айрим товарлар бўйича эса 80 фоизи Россия, Қозоғистон, Қирғизистон ҳиссасига тўғри келади.
Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, транспорт хизматлари самарадорлигини ошириш учун қуйидаги йўналишларда инновацион характердаги чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш устувор аҳамият касб этади, яъни: ташиш (йўловчи, юк) транспортини сақлаш билан боғлиқ сарфланадиган харажатларни камайтириш; йўлкира ҳақини пасайтириш асосида транспорт хизматларига бўлган талабни янада ошириш ва уни тўлиқ қондириш; транспорт паркларини янгилаш ва тармоқ ишчи-ходимлари учун қулай шароит яратиш билан боғлиқ маблағлардан самарали фойдаланиш; маҳаллий ҳокимият органлари томонидан бериладиган имтиёзлар ва қабул қилинадиган қарорларни ҳисобга олган ҳолда (йўлқира ҳақини ошириш, имтиёзларни бекор қилиш ва ш.ў.) ички имкониятларни кенгайтириш.
Олиб борилган таҳлилларнинг кўрсатишича, ҳозирги вақтда жамоат транспортини ташкил этиш усуллари кўпгина ривожланган мамлакатлар, айниқса шаҳарларда бир-биридан тубдан фарқ қилади. Улар миллий ва маҳаллий ҳокимият томонидан транспорт тизимини тартибга солиш, хизматларни молиялаштириш, ташиш ишларини сифатли амалга ошириш ва бунда мулкчилик шакли ва турларини ҳисобга олиб, рақобат ёки бошқа механизмлардан қай даражада фойдаланилаётганлиги билан фарқланади.
Хизматнинг аҳамиятига қарамай, логистика хизматлари сифатини яхшилашга қаратилган интегратсиялашган ёндашув тизими мавжуд емас.
Автотранспорт хизматлари бозоридаги ҳозирги иқтисодий вазият тежамкорликнинг янги захираларини топиш, харажатларни камайтириш ва кўрсатилаётган хизматлар сифатини яхшилаш борасида бир қатор жараёнларни қайта кўриб чиқиш устида ишлаш зарурлигини кўрсатади.
Мақоланинг ушбу мақсадига еришиш қуйидаги вазифаларни изчил ҳал етишни талаб қилди:
- транспорт хизмати сифати ва иқтисодий, ҳуқуқий, ва оператсион жиҳатлари ташувчиси ўртасидаги муносабатларни аниқлаш, ва логистика хизмати сифат кўрсаткичларини таснифлаш учун, қайси асосида йўл орқали йўловчиларни хизмат ташиш ҳаёт тсикли шакллантириш;
- йўл билан йўловчи ташиш жараёни самарадорлигига таъсир етувчи омиллар ва улар асосида йўловчи ташиш корхонаси кўрсаткичларини ишлаб чиқиш, шунингдек, транспорт корхоналари фаолиятини баҳолаш усуллари ва йўловчи ташиш хизмати;
- вилоятда транспорт логистика тизимида хизмат кўрсатиш даражасини ўрганиш;
- йўл орқали йўловчи ташишни бошқариш сифатига таъсир етувчи муаммоларни аниқлаш;минтақада йўловчи ташиш логистика хизматини янада такомиллаштириш йўлларини, шунингдек, логистика хизматлари сифати ва хавфсизлигини оширувчи тизимий комплекс ёндашувни таклиф етиш.
Транспорт хизматлари кўрсатиш бўйича шаҳар транспорти фаолиятини ташкил этишнинг турли шакллари мавжудлигига қарамасдан, хорижий давлатлар транспорт соҳасида ислоҳотлар асосан учта моделдан фойдаланган ҳолда амалга оширилди. Улар, жумладан, соҳани тартибга солиш ва транспорт хизмати кўрсатишда бозор ва маъмурий механизмалар ўртасидаги муносабатлар орқали фарқланади, яъни:
– бошқарувнинг маъмурий модели (АҚШ, Канада, Париж);
– чегараланган рақобат модели (Лондон, қатор Скандинавия мамлакатлари пойтахтлари);
– давлат назоратидан холис модел (Буюк Британия, Лондондан ташқари, Сантьяго-Чили).
Францияда, жумладан, Парижда транспорт хизматлари кўрсатиш маҳаллий ҳокимият корхонаси томонидан амалга оширилганлиги учун бу соҳада транспорт хизматлари турлари ўртасида ҳам, ичида ҳам деярли рақобат мавжуд эмас. Бунга сабаб, транспорт корхонаси хизматлари учун тўлов икки манбадан амалга оширилади: йўлкира ҳақлари ва бюджет субсидиялари. 

Аммо, тариф таркибига инвестицион сарфлар киритилгани учун транспорт корхонаси зарурий жиҳозларни ўзининг ҳисобидан сотиб олади ва транспорт хизматларини шартнома асосида амалга оширади. Улар 5 йиллик муддатга тузилиб, бунда бюджет субсидияларидан ташқари транспорт хизмати кўрсатишга ўрнатилган шартларнинг бажарилганлиги ёки бажарилмаганлиги учун мукофот ёки жарима санкцияларини қўллашни назарда тутади.