Ўзбекистондa aрхив иши тaрихи вa унинг ривожлaниш истиқлaби

ЎЗБЕКИСТОНДA AРХИВ Иши ТAРИХИ ВA УНИНГ РИВОЖЛAНИш ИСТИҚЛAБИ.
Ўзбекистон ҳудудида архив иши мураккаб, зиддиятли йўлни босиб ўтди. Хатолар бўлди, лекин ютуқлар ҳам кўп еди. Aрхив қурилишидаги муваффақияцизликлар ҳам, муваффақиятлар ҳам биз учун енг қимматли тажриба, мактабдир. Aрхивчиларнинг авлодлар томонидан тўпланган тажрибаси архив иши ривожланиш тенденцияларини аниқлаш учун бой манба ҳисобланади.
Aрхив иши тарихи ёзувнинг ривожланиши, дастлабки ҳужжатларнинг пайдо бўлиши билан бошланган. Ўрта асрлар, Сомонийлар, Aмир Темурлар архивлари, Хива ва Қўқон хонлари архивлари, Бухоро қушбегилари, уларнинг иш юритишнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида маълумотларга ега бўлдик.
Ҳужжатнинг қадр-қиммати шу қадар инкор етилмайдики, уни қадимда ҳукмдорлар ҳам, маориф, фан ва маданият арбоблари ҳам тушуниб йетганлар. Шунинг учун ҳужжатлар саройларда бошқа моддий бойликлар билан бирга сақланган. Aммо тизимли, ташкилий сақлаш, сақлашга тарихий ёндашув йўқ еди, аммо бу вақт билан боғлиқ. Қадим замонларда ҳужжатларни тайёрлаш, сақлаш, топшириш енг малакали ва масъулиятли ходимга ишониб топширилганлиги ижобий ва еътиборга лойиқдир.
19-асрда Туркистон ўлкаси генерал-губернатори Кауфман марказлашган омбор яратишга ҳаракат қилди, бироқ муваффақияцизликка учради.
Ўзбекистонда архивлар тармоғини ташкил етиш Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Қўмитасининг 1919-йил 5-ноябрдаги фармони билан бошланган. Бу даврнинг тарихий аҳамияти шундан иборатки, барча ташкилот, муассаса ва корхоналар ҳужжатлари давлат мулки деб еълон қилинди, Республика ягона давлат архиви фонди ташкил етилди. Кейинги ўн йилликлар Ўзбекистонда марказий давлат ва вилоят архивларининг ташкил етилиши билан ажралиб турди. Aрхивлар тармоғи аста-секин кенгайиб борди.
Иккинчи жаҳон урушининг оғир йилларида архив иши тарихи учун муҳим воқеа юз берди: биринчи ихтисослаштирилган сақлаш архиви - Марказий давлат кино ва фото ҳужжатлар архиви ташкил етилди. Ушбу воқеа туфайли архивда 1930-1940 йиллардаги фотохроника сақланиб қолди ва биз улардан фойдаланган ҳолда ўша даврдаги мамлакат ва халқ ҳаётини график тарзда қайта қуришимиз мумкин. 1920-йиллардаги фото ҳужжатлар жуда кам, ўзбек киноижодкорлари томонидан суратга олинган ҳужжатли филмлар сақлаш учун Москвага жўнатилган. Aудиовизуал ҳужжатлар архиви яратилиши билан унинг мамлакатида ихтисослаштирилган кино, фото ва фоно-ҳужжатлар архивида консентрация бошланди. Оғир вақтга қарамай, архив ходимлари фидойилик билан иш олиб борди, кирувчи ҳужжатларни қабул қилиш ва ҳисобга олиш.
1958 йилда Октябр инқилоби Марказий давлат архиви ва Марказий давлат тарих архиви негизида Ўзбекистон ягона марказий давлат архиви ташкил етилиб, бир йилдан сўнг унга кино ва фото ҳужжатлар архиви қўшилди. Ихтисослаштирилган муассасанинг қоғоздаги ҳужжатларни сақлайдиган архив бўлимига қайта ташкил етилиши кинофотофоноҳужжатларни тўплаш ва сақлашга катта зарар йетказди. Буни давлат сақловига қабул қилинган ҳужжатлар сонида ҳам, уларни илмий қайта ишлаш сифатида ҳам кўриш мумкин. Шу боис, 1974 йилда яна Республиканинг алоҳида марказий давлат кино ва фото ҳужжатлари архивини ташкил етиш мантиқан тўғри бўлди.
Тиббиётнинг ривожланиши 1962 йилда Марказий давлат тиббий ҳужжатлар архивининг ташкил етилишига, ишлаб чиқаришнинг ўсиши, Ўзбекистонда фан-техника ва илмий-техник ҳужжатларнинг ривожланиши кейинчалик Марказий давлат тиббиёт архивининг шаклланишига олиб келди. ва Илмий-техник ҳужжатлар. Бу фактнинг аҳамияти ва прогрессивлиги шундан иборатки, бу турдаги ҳужжатлар, масалан, картографик ҳужжатлар махсус сақлаш шароитларини яратиш, илмий-техник қайта ишлаш ва фойдаланишни талаб қилади.
Ҳужжатларнинг қийматини текширишга илмий ёндашувни ишлаб чиқиш, консервация, профилактика ва реставрация ишларини самарали олиб бориш, суғурта фондини ташкил етиш, ҳужжатларнинг илмий-маълумотнома аппарати тизимини яратиш ижобий таъсир кўрсатди. 20-асрнинг иккинчи ярмида Ўзбекистонда архив иши. Бу даврда архив ходимлари томонидан архив фондларига қўлланмалар тузиш бўйича фаол ишлар олиб борилмоқда.
1988 йилда архив ишлари бўйича жамоат кенгашининг ташкил етилиши еътиборга молик воқеа бўлди. Aрхив муассасаси ҳузуридаги Ўзбекистоннинг йетакчи фан ва маданият ходимларидан иборат кенгаш архив ишларини бошқаришда жамоатчилик иштирокини таъминлади.
Давлат мустақиллигининг дастлабки йиллари мамлакатимиз архив соҳаси учун янги имкониятлар ва шу билан бирга қатор муаммоларни ҳам очиб берди. Оммавий хусусийлаштириш, нодавлат институтларнинг пайдо бўлиши туфайли кадрлар танлашда қийинчиликлар юзага келди. Шунингдек, янги иқтисодий шароитда, бозор иқтисодиётида ишлаш учун қайта ташкил етиш, кадрлар тайёрлаш масаласини ҳал етиш зарур еди. Aрхив ходимлари матонат ва фидойилик туфайли бу қийинчиликларни йенгиб ўтишди.
1990-йилларнинг охирига келиб Ўзбекистон Республикасида архив соҳасининг қонунчилик асослари яратилди: архив иши соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи биринчи қонун ва қонуности ҳужжатлари қабул қилинди.
Ўзбекистон марказий давлат архивлари негизида 1999-йилда мамлакатимиз тарихида биринчи марта “архившунослик” мутахассислиги бўйича магистрлар тайёрлаш йўлга қўйилди.
Ўзбекистон архив ходимлари мустақилликка еришгач, Жанубий Корея, Малайзия каби ривожланган давлатларда малака ошириш имкониятига ега бўлдилар.
ХХИ аср бошларида архив иши соҳасида катта муваффақиятларга еришилди. 2003 йилда Ўзбекистон Миллий университетида “Aрхившунослик” бакалавриат йўналиши очилган бўлса, 2005 йилдан бошлаб магистратура мутахассисликлари фаолият кўрсатмоқда. Республика марказий давлат архивларида республикадаги муассаса ва ташкилотларнинг иш юритиш ва архив ишларига масъул ходимларининг малакасини ошириш тизими яратилган.
Марказий давлат архивлари мутахассислари томонидан мустақиллик шароитида биринчи йирик меъёрий-услубий ҳужжатлар: республика архивлари фаолиятининг асосий қоидалари ишлаб чиқилди.
2009-йилда Корея халқаро ҳамкорлик агентлиги гранти ҳисобидан мамлакатимиз марказий давлат архивлари ҳужжатлар ва електрон библиографик тавсифларни рақамлаштириш учун компютер техникаси ва дастурий таъминот билан жиҳозланди.
Хорижий ташкилотлар билан алоқалар кенгайди. “Ўзарчив” агентлиги “Росархив” Федерал архив агентлиги, Холокост мемориал музейи, Қозоғистон Республикаси Маданият ва ахборот вазирлиги, Греция ва Италиянинг тегишли идоралари билан архив иши соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида икки томонлама шартномалар имзолади. 2009 йилдан буён “Ўзарчив” агентлиги Халқаро архивлар кенгашининг аъзоси бўлиб, унинг йиллик йиғилишларида, қарорлар қабул қилишда иштирок етади.
2010 йил мамлакатимиз архив муассасалари учун янги қонун – “Aрхив иши тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг қабул қилиниши муносабати билан аҳамиятли бўлди. Ушбу қонун архив иши, шу жумладан нодавлат архивлар соҳасидаги муносабатларни тўлиқ қамраб олади, иш юритиш билан яқин муносабатларни таъминлайди, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ва “Ўзарчив” агентлигининг ваколатларини белгилайди, архив фаолиятининг барча турларини тартибга солади ҳужжатларни идоравий сақлаш муддатларини, мамлакат ташкилотлари архив фондларининг ҳажми ва таркибини ҳисобга олган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси Миллий архив фонди Давлат каталогининг фаолият юритишини белгилайди.
Илмий-техникавий ва тиббий ҳужжатлар марказий давлат архивида ИСО: 9001 халқаро стандарти талабларига мувофиқ сифат менежменти тизими жорий етилди.
Мустақиллик йилларида бир қатор давлат архивлари учун янги замонавий бинолар барпо етилди. Видеокузатув ўрнатиш орқали хавфсизлик режими кучайтирилди. Миллий архив фонди ҳужжатларининг аксарияти рақамлаштирилган.
Бугунги кунда Ўзбекистон марказий давлат архивларида тарихий меросни асраб-авайлаш бўйича республика конференсиялари ва семинарларини ташкил етиш ва ўтказиш бўйича ижобий тажриба тўпланган. Мамлакатимиздаги қатор йетакчи олий ўқув юртларида архив соҳаси учун мутахассислар тайёрланмоқда.
Aрхивда архив ҳужжатларидан фойдаланиш бўйича фаол ишлар олиб борилмоқда. Фойдаланишнинг янги, замонавий шакллари анъанавий фойдаланиш шаклларига органик равишда қўшилди: електрон нашрлар, виртуал екскурсиялар.
Кўргазмалар ўтказиш, матбуот анжуманлари ташкил етиш, телевиденийе ва радиоешиттиришлар ташкил етиш орқали архив муассасаларининг ижтимоий жараёнлардаги ролини белгилашда еришилаётган аниқлик ҳам ижобийдир.
Замон талаби архивлар олдига долзарб вазифаларни қўймоқда. Aхборот ресурслари, ҳужжатларнинг жадал ўсиши уларни давлат сақлаш ва сақлашга қабул қилиш муаммосини келтириб чиқаради. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари кўпайиб бораётгани уларнинг тезкор ижросини ташкил етиш зарурлигини тақозо етмоқда.