Zbekiston xalqaro islom akademiyasi islomshunoslik fakulteti

I.1 MANBASHUNOSLIK YO'NALISHLARINING ASOSIY MAQSAD VA VAZIFALARI¹
Manbashunoslik fani tarix ilmining fundamental yo’nalishi bo’lib, bu soh’ada faoliyat olib borish uchun bir necha til va yozma manbalar to’g’risida katta bilim va tajribaga ega bo’lish talab qilinadi. Manbashunoslikka oid adabiyotlar tahliii Bizning tariximiz juda boy, yozma yodgoriiklarimiz ko'p bo'lishiga qaramay, o'z madaniy merosimizni butun boyligini namoyish etadigan, uning o'ziga xos xususiyatlari va jahon madaniyati xazinasiga hissa bo'lib qo'shilganlarini alohida ko'rsatadigan manbashunoslik fani sohasida yaratilgan mukammal darslik va qo'llanmaga ega emasmiz. Yurtimizda tarix fani sohasida olib borilgan deyarii uch ming yildan uzoqroq davr davomida to'plangan tajriba hali umumlashtirilgani yo'q. H ozircha mavjud darslik va q o 'lla n m ala r ichida akadem ik B.Ahmedovning “O'zbekiston tarixi manbalari” darsligining ikkinchi nashrini eng m ukam mal deb tan olishim iz m umkin. Q im m a t li ma’lumotlar jamlangani bilan ajralib turgan bu asar bizning darslik uchun asos bo'lib xizmat qildi. A.Habibullayevning “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik” qo'llanmasida ham qator ijobiy xususiyatlar mavjud bo'lib, ulardan tarixiy manbashunoslik bo'yicha darslik tuzishda foydalanish mumkin. A.A.Madraimov tomonidan tuzilgan “ Manbashunoslikdan m a’ruzalar m ajmuasi”da ilk bor arab, fors va turk tilidagi tarixiy m anbalar xususiyatlarini xarakterlashga harakat qilingan va manbalar to'g'risidagi ma’lumotlar manba nomi ostida berilishi bilan ajralib turadi. M.Hasanov «Sharq qo'lyozmalarini tavsifi ash va fihristlash» nomli risolasida (2004) magistrantlami ushbu jarayon bilan tanishtiradi. A.Madraimov va G. Fuzailova tuzgan “Tarixiy m anbashunoslik (2006) o'quv qo'llanmasi bakalavriat talabalari uchun m o'ljallangan. Qo'llanmadagi manbalar to'g'risidagi ma’lumotlar asosan B.Ahmedovning 112 “ O 'z b e k isto n tarixi manbalari” (2001) qo'llanmasidan keltirilgan. Undagi a ’ lu m o t la r m a’lum darajada toMdirilgan bo'lib, o ’quv jarayoni x u s u s iy a tla r in i hisobga olgani bilan ajralib turadi. Bundan tashqari XU‘ lla n m a d a birinchi bor manbalami o'rganish va o'rgatish usullari bayon qCjl n , Alisher Navoiyning tarixiy asarlari, Turkistonning Chor Rossiyasi m u sta m la k a c h ilig i, sho'ro va mustaqillik davri manbalari tavsifi keltirilgan, arab fore va o'zbek tillaridagi yozma manbalar xususiyatlari alohidaalohida tushuntirilgan. M anbashunoslik fani ko'p asrlik an’anaga ega bo'lsa-da, yurtimiz manbashunosligi yuqorida zikr etilgan asarlarda umumlashtirishga harakat qilindi. Manbashunoslikni ²o'rganish uchun birinchi galda tarixga oid ilmiy tadqiqotlar, yozma yodgorliklar nashrlari va birlamchi yozma manbalar bilan bevosita ishlashga to'g'ri keladi. Bu sohada Ya.G'ulomov, B.A .A hm edov, A.O'.O'rinboyev kabi yirik olimlar asarlari, O'zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qo'lyozm alar tavsifini o 'z ichiga olgan 11 jildlik monograflk katalog hamda maxsus katalog - fihrist, tadqiqotlar bo'lg'usi manbashunoslar uchun namuna bo'lib xizm at qilishi mumkin. Talabalar yordamchi manba sifatida ensiklopedik qomuslardan foydalanishi mumkin. Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab yozuvidagi o'zbek til va g'arb tillaridan ingliz, nemis va fransuz tillaridan birini yaxshi bilishi kerak. Bu sohada ms tili ham ma’lum mavqega ega.
Manbashunoslik fani oʼtmishda yozilgan manbalarni mustaqil idrok etish malakasini hosil qilish uchun oʼrganiladi. Аlbatta, tarixiy ahamiyatga molik manbalarni oʼrganishda muayyan bir davr yoki turli mazmundagi maʼlumotlarga duch kelinadi. Endigi, masala ularni qay yoʼsinda talqin qilishdan iborat boʼlishi kerak. Manbashunoslik fani – Sharq qoʼlyozma fondlarida saqlanayotgan minglab kitoblarni oʼrganish bilan bogʼliq boʼlib, soha mutaxassislari orasida barqarorlashgan, il- miy-amaliy yoʼlga qoʼyilgan yoki tayanch sifatida maxsus ishlab chiqilgan tartib-qoidalar orqali oʼrganiladi. Koʼp sonli kitoblar orasidan zarur manba yo asar matnini izlab topish yoki qanday kitoblar mavjudligidan voqif boʼlish masalalarini soha mutaxassislari, yaʼni manbashunoslarning mashaqqatli mehnatisiz tasavvur qilib boʼlmaydi. Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va muhim sohalaridan biri boʼlib, turli (moddiy, etnografik, yozma va boshqa) manbalarni oʼrganish hamda ulardan ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jihatlarini oʼrganadi. Fanda bilimning bu sohasini “manbashunoslik” deb ataladi. O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va «oq dog’lar»ni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh mezon sifatida tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jarayonga respublika va uning xalqi manfaatlarini hisobga olgan holda printsipial baho berish asos qilib olindi. Ўзбек халқининг неча минг йиллик тарихида қандай мураккаб даврлар, оғир синовлар бўлганини барчамиз яхши биламиз. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи ва биз эришган оламшумул ютуқлар мард ва матонатли халқимиз ҳар қандай қийинчилик, тўсиқ ва синовларни ўз кучи ва иродаси билан енгиб ўтишга қодир, деб баралла айтишга тўла асос беради.
Биз аждодларимизнинг ёрқин хотирасини асраб-авайлаб, қалбимизда, юрагимизда абадий сақлаймиз. Букилмас ирода, фидойилик ва жасорат намунасини амалда намоён этиб, ўз ҳаётини азиз Ватанимизнинг ҳар томонлама равнақ топишига бағишлаган устоз ва мураббийларимиз, замондошларимиз билан биз чексиз фахрланамиз.
Manbashunoslik fanini o’rganishdan maqsad talabalarda ushbu fan soh’asi to’g’risida umumiy tushuncha h’osil qilish va ularda qiziqish uyg’otish va O’zbekiston tarixini manbalar asosida mustaqil o’rganishga h’arakat qildirishdan iborat.
Tarixiy fakt va voqealar bayoni inson xarakteri, malumot beruvchi shaxs, guruh’, firqa, sulola, mazh’ab va mamlakatlar manfaati yo’lida turlicha talqin qilinishi mumkin.
Masalan, O’zbekiston yaqin tarixi mamlakatimizning X1X asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi siyosiy voqealar turli davrlarda, manbalarda va turli mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinmoqda. Bular o’z davrida yaratilgan yozma yodgorliklar, tarixiy ’ujjatlar va solnomalarda qanday bayon qilingan? Sho’ro davrida qanday tushuntirildi? Va nih’oyati mustaqillik sharoitida tarixiy adolatni tiklash, manbalar asosida xolis va obektiv bo’lib o’tgan voqealarni bilishimiz mumkin vakerak. Bu esa manbashunoslik fanisiz, anbalarga ilmiy yondoshuvsiz mumkin emas³. Chunki, o’sha davrdagi yozma yodgorliklar aksariyati arab alifbosi asosidagi yozuvimizda, bir qismi rus tilida h’am bitilgan va o’sha davrga xos tarixiy xususiyatlarga ega.
Xulosa, manbashunoslik faniyurtimiz tarixi to’g’risida xolis va obektiv bilim olishga, o’zligimizni anglashga, boy va qadimiy madaniyatimizni bilishga xizmat qiluvchi tarix fanining muh’im soh’alaridan biridir.
Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va muh’im soh’alaridan biri bo’lib, turli (moddiy, etnografik, yozma va boshqa) manbalarni o’rganish h’amda ulardan ilmiy foydalanishning nazariyva amaliy jih’atlarini o’rganadi.
Tarixiy manba deganda uzoq o’tmishdan qolgan, tabiat va jamiyatning malum bosqichdagi kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy va manaviy yodgorliklarni tushunamiz.
Moddiy yodgorliklarga - qadimiy obidalar,manzilgoh’lar va mozarlar, shah’arlar, qasrlar va qalalar xarobalari, uy-ro’zg’or buyumlari va boshqalar kiradi. Manaviy yodgorliklar deganda qadimgi yozuvlar, xalq og’zaki ijodi namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, qo’lyozma kitob, hujjatlar va arxiv materiallari tushuniladi.
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasidapaydo bo’lgan va uning xususiyatlarini o’zida aks ettirgan moddiy va manaviy yodgorliklardan iboratdir. Ularni o’rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz. Manbashunoslik fani ijtimoiy fan soh’asida asosan ikki xil bo’lishi mumkin-tarixiy manbashunoslik va adabiy manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy manbashunoslikni o’rganishdir.
Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni qidirib topish, ularni ro’yxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish, manbada o’z aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni to’la va obektivligini aniqlash, manbaning tarix fani taraqqiyotini o’rganishdagi ah’amiyatiga bah’o berish, manbashunoslikningasosiy vazifasi h’isoblanadi.
Tarixiy manbalarni, ularning umumiy xarakteri, o’tmishni o’zida aks ettirishga qarab quyidagi olti asosiy guruh’ga bo’lish mumkin.
Malumki, kishilik jamiyati tarixi qariyb 40 ming yillik davrni o’z ichiga oladi, lekin yozuv paydo bo’lganiga esa ko’p vaqt o’tganicha yo’q. Masalan, tsivilizatsiyaning ilk o’choqlaridan biri bo’lmish Markaziy Osiyoda dastlabki yozuv arameycha xat negizida taxminaneramizdan avvalgi birinchi ming yillik o’rtalarida paydo bo’lgan. Xat tarixchisi Erkin Oxunjonovning malumotiga ko’ra, yurtimizda arab istilosiga qadar o’n sakkiz yozuv turi mavjud bo’lgan ekan. Lekin, afsuski, ko’h’na tariximizni o’zida aks ettirgan yozma yodgorliklarning katta qismi bizning zamonamizgacha etib kelmagan. Ularning ko’pchiligi bosqinchilik urushlari vaqtida, qolaversa tabiiyofatlar oqibatida yo’q bo’lib ketgan.
İlk tarixning ayrim lavh’alari o’tmishdan qolgan va insonning ijtimoiy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan moddiy yodgorliklarda, aniqrog’i ularning bizgacha saqlangan qoldiqlari etib kelgan. Mutaxassislar tarixiy manbashunuslikni maxsus fan sohasi sifatida XIX asr oxiri — XX asr boshlarida shakllangan deb hisoblaydilar. Ayni shu davrdan boshlab o‘quv yurtlarida ushbu fan o'qitila boshlanadi ham da tarixchi olimlar tomonidan o'quv qo'llanmalari, darsliklar yaratiladiTarixiy tadqiqotlarda rranbalarga oid maxsus qismlar paydo bo'ladi. Ammo zamonaviy tarixiy manbashunoslik ildizlari juda qadim zamonlarda 108 do bo'gan edi. Manbashunuslik fan sohasi sifatida o'z tarixiga ega bo'lib unda nazariy va amaliy masalalar hamda manbashunoslikni o'qitish masalalari o'iganiladi. Manbashunoslikning fan sohasi sifatida shakllanishi uchun tarix ilmi qjy etjshi va tarixchilaming manbalar ustida ishlashi, tajribalarini umumlashtirishi zarur edi. Qadimgi zamon tarixchilari voqea, hodisalami nissa afsona, rivoyat sifatida bayon etar edilar. Bunga misol sifatida Abulqosim Fi⁴rdavsiyning “Shohnom a”, payg'ambarlar to'g'risidagi ko'plab qissa va rivoyatlami misol qilib ko'rsatish mumkin. Ilk o'rta asr tarixchilari (V -V III asrlar) barcha yozma matn yoki og'zaki xabarlami manba sifatida qabul qilganlar. Misol tariqasida Abu Jafar Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-muluk” asarini misol sifatida ko'rsatish mumkin. Unda tarixchi turli shaxslar va manbalardagi ma’lumotlami tanqidiy tahlilsiz aynan keltirganini ko'ramiz. O 'rta asr tarixchisi o'zi guvohi bo'lmagan voqea va hodisalarni boshqalar ma'lumotlariga asoslanob qabul qilish yoki rad etishi mumkin bo'lgan. Lekin biz aksariyat tarixiy asarlarda muallif awalgi tarixchilar asarlaridagi ma’lumotlami aynan bayon etishini kuzatamiz. Lekin ba’zi tarixchilar, xususan Abu Rayhon Beruniy boshqa shaxslar ma’lumotiga tanqidiy munosabatda bo'lganini uning “Osol ul-boqiya’’ asaridan ko'rishimiz mumkin. Bu davr tarixchilari o'zi guvohi bo'lmagan voqealami bayon etishda boshqalar fikriga tayanishga, ular asarlardagi ma’lumotlarni o'z asarlarida aynan qaytarishga majbur bo'Iganlar. Lekin muarrix o'zi guvohi bo'lgan voqea, hodisalami yoritishda o'zining jamiyatda tutgan mavqeiga qarab ish ko'rganlar. Tarixchi ⁵o'z davrida yuz bergan voqealami xolis yoritishga harakat qilgan. Bu zamonda tarixnavislik va badiiy adabiyot o'rtasida juda yaqinlik, o'xshashlikni kuzatish mumkin. Yevropada Uyg'onish davrida, yani X1V-XV asrlarda mutafakkirlarda tarixchilar an’anasiga ishonch susayadi. Insonparvarlar qadimgi dunyo an’analarini davom ettirar ekanlar, o'tmishdagi matnlarga keyincha kiritilgan o'zgarishlar, to'ldirishlar va buzishlaiga duch kelganlar. Natijada, о tmishning buyuyk shaxslsri asarlari matnlarini o'ganishning yangi tamoyillari majmuasi paydo bo'ldi. Asar matnini qayta-qayta o'qish jarayonida uni tushunish va talqin etish malakasi hosil bo'ldi. Uyg onish davrida tarixchi, muallif shaxsi, uning o'z asariga, unda ЬоГ н С1П8аП vo4ea'ar^a shaxsiy munosabatini ifoda etilishi namoyon о adi Tarixchnavislar qalimgi m atnlam i so'nggi sharh, izoh va noshiyalaiga ajrata boshladilar. yni shu davrda tarixiy asarlar tarixiy manba va tarixiy qo'llanma. 109 darsliklarga ajratildi. Tarixiy manba deb eng ishonchli shaxslar tomonidan birinchi darajali qimmatli ma’lumotlarga ega yodgorliklar hisoblandi. Ular qatoriga qadimgi zamon va o 'rta asrlar mualliflari asarlari qo'lyozmalari hamda qadimgi hujjatlaming asl nushalari kiritildi. Barcha boshqa qayta bayonlar tarixiy qo'llanma, darslik, sharh hisoblanib, ularda ilk manbadagi ma’lumotlaming o'zgarishi mumkinligini e’tiborga olgan holda, qadimgi qo'lyozmalarga nisbatan ulami ikkinch darajali yoki yordamchi manba deb ataldi. Uyg'onish davrida tarixiy manbaga tanqidiy munosabatda bo'Iish, uning yaratilgan vaqti, yili va muallifmi aniqlashga katta e’tiborqaratildi. XVIII—XIX asrlarda Evropa mamlakatlaridagi milliy o'zlikni anglash ulaming o'z xalqi tarixini, tarixiy manbalami jiddiy va ma’lum tartib va tamoyil asosida o'rganishga olib keldi. Tarixshunoslikka oid muhim tadqiqotlar amalga oshirilib, ularda manbashunoslik masalalari ham yoritilgan. Misol tariqasida F.K .D alm onning “Germ aniya tarixi manbashunosligi” (nemis tilida, 1830) asarini ko'rsatish mumkin. Bu davrdagi tarixiy manbashunoslik asosan tarixiy manbalami yig'ish, tanlash, tavsif e’tish va tadqiq etish tamoyillarini nazarda tutgan. 11.2. 0 ‘zbckistondagi manbashunoslik fani tarixi XX asrning um um iy taraqqiyoti o'zbek m anbashunosligini shakllanishiga olib keldi. Toshkentda 1870-yili davlat kutubxonasi tashkil etilib, uning sharq qo'lyozmalari bo'limi ochilgan. XX asr boshlarida ushbu kutubxonada yuzdan ortiq qo'lyozma jamlangan. Samarqandda qo'lyozmalar kutubxonasi mavjud bo'lgan. Jadidlar tomonidan Toshkentda “Turon” kutubxonasi ochilib, unda turkcha, tatarcha va ozarbayjoncha nashriar jamlangan. Oktabrto'ntarishidan keyin Fitrat, Saydali, Sadriddin Ayniy va boshqa o'zbek ziyolilari o'tmish merosni o'rganishga kirishdilar hamda “o'zbek millatchilari” nomini oldi. Sho'ro davrida (1917-1990) O'zbekiston tarixi manbashunosligi fan sifatida shakllana boshladi. 1935-yili Toshkent Davlat xalq kutubxonasida 4000 dan ortiq qo'lyozmalar mavjud bo'lgan. Bu yerda mashhur kitob bilimdoni Ibodulla Odilov(l872-1944) o'z faoliyatini davom ettiigan. 1944-yili Toshkentda “Sharq qo'lyozmalarini o'rganish instituti tuzildi. Unda A.A.Semenov, A.K.Arends, V.I.Belyayev, A .M u r o d o v ( 18 9 3 -1971), A.Rasulov ( 1893-yilda tug'ilgan), C.Mirzayev( 1885-1961) kabi olimlar faoliyat ko'rsatgan. XX asr O'zbek manbashunosligi tarixi A.Habibullayevning “Adabiy bashunoslik va matnshunoslik”(2000) qo'llanmasida (81-85-betlar) uda yaxshi bayon etilgan. Unda keltirilgan m a’Iumotlarga shuni * o'shim cha qilish mumkinki, bu davrda asosan birinchi galda qadimgi o'lyozm a kitoblar sobiq hukmdorlar kutubxonalari va aholi orasidan davlat tashkilotlariga yig'ildi. Bu ishlaming samarasi sifatida O'zbekiston Fanlar akadem ayasi tarkibida Abu Rayhon Beruniy nomli sharqshunoslik instituti tashkil etilgan edi. Ushbu joyda qadimgi qo'lyozmalar bilimdoni Ibodulla Odilov, Abdufattoh Rasulov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov va b o sh q a la r faoliyat ko'satgan bo'lib, ular institut xazinasidagi qo'lyozm alam i o'ganishga qulaylik yaratish uchun uch turdagi katalog tuzganlar. Bu katalog keyincha qirqdan ziyod oli⁶m lar ishtirokida “ O 'zb ek isto n Respublikasi fanlar akademiyasi sharq qo'lyozmalari m ajm uasi” (1952-1987) nomli o'n bir jildlik ms tilidagi katalog A.A. Sem yonov, D.G. Voronovskiy, A.O'. 0 ‘rinboyev, L.M. Epifanova, R.P. Jalilova tahriri ostida chop etilgan. Ushbu mashhur katalogdan tashqari yirik tarixchi olimlar alohidaalohida yozma manbalami o'rganib, ulaming ilmiy tanqidiy matnlarini tiklashga intilganlar, eng muhimlarini ms tiliga taijima qilganlar. Bu davrda o'zbek manbashunosligi umum ittifoq manbashunosligi sifatida o'rganilib, ularda O'zbekiston tarixi manbashunosligiga juda kam e’tibor berilgani akademik B.Ahmedov tomonidan aytib o'tilgan. O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng (1991) manbashunoslik fani oliy o'quv dasturlariga kiritildi. Mustaqillikdan awal B.Ahmedov manbalami o'rganishga kirishgan va o'quv yurtiga moslab qo'llanma yaratgan edi. So'ngi yillarda B.Ahmedovning “O'zbekiston tarixi manbalari” (2001), A.Habibullayevning “Adabiy manbashunoslik va m atnshunoslik” (2000), A .M adraim ovning “ M anbashunoslikdan ma’mzalar majmuasi” (2001), M.Hasanovning “Sharq qo'lyozmalarini tavsiflash va fihristlash” (2004) hamda A.Madraimov va G.Fuzailova tuzgan “Tarixiy manbashunoslik” (2006) o'quv qo'llanmalari chop etilgan bo lib, ular mukammal darslik yaratishga asos bo'lib xizmat qilishi mumkin.