Zbekiston xalqaro islom akademiyasi islom iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar fakulteti

Monopoliya (yakkahokimlik) foydali bo’lishi mumkinmi?

“Monopoliya xatto bizdan tashqari butun mamlakat uni qo’llab-quvvatlaganda ham biznes yuritishning to’g’ri va yaxshi ko’rinishi bo’lib qolmaydi. Ko’pchilik shunday qilishi esa buning to’g’ri ekanini bildirmaydi. Monopoliyaning ikkita turi bor. Masalan Google yoki Facebook monopoliyasi, hozir yuritilayotgan biznesning eng yaxshi usullarini patentlashtirgan texnologik monopoliyalar bor, biroq baribir, siz yangi g’oyalar bilan kelishingiz va ularni chellendjit qilishingiz mumkin, siz ularni mag’lub eta oladigan yangi salobatli ijtimoiy tarmoq yaratishingiz mumkin.

Shunday samarali monopoliyalar bor, ularda shunday narxlar o’rnatilganki, bu raqobat muhitiga hech kim kirmaydi — ular o’z samaradorligini yakkahokimlikka aylantirishgan, biroq bu bozor monopoliyasi hisoblanadi.

Agar davlat qo’llab-quvvatlamasa, monopoliya bo’lmaydi. Agar, aytaylik, har qanday aviakompaniya bu yerga uchib kela olsa yoki joyida tashkil etilsa, bizda aviakompaniya yakkahokimligi bo’lmagan bo’lardi, agar, misol uchun mamlakatimiz avtosanoati uchun imtiyozlar berilmaganda, bizda bu yerda raqobat muhiti yaralgan bo’lardi.

Bizda savdo magazinlari mudirlari bilan favqulodda Telegram-chat bor, u orqali men 50ta magazin bilan bog’lanib turaman va har kuni ularda nechog’lik tez-tez elektr quvvatini uzib qo’yishlarini ko’raman. Agar raqobat bo’lganida edi — men hozirgi yetkazib beruvchilardan boshqa elektr toki beradigan provayderga o’tib ketardim. Bu borada davlat bozorga unchalik ham ishonmaydi, deb hisoblayman. Monopoliya siyosati juda ham kuchli, bu monopoliyalarning davlat qo‘llab-quvvatlashi tufayli nihoyatda mustahkamlangan, ular davlat yordamida tashkil etilgan va davlat idoralarida ham katta ta’siriga ega”.

Yuqoridagi ma’lumotlarga qarab shuni tushunish mumkinki, monopoliya xududning iqtisodiy o’sishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bunga qarshi davlat o’z konsepsiyalarini ishlab chiqishi kerak.

2.Islom iqtisodida ehtikor va uning jamiyatdagi ahamiyati

Bozor, yanada ko’plab foydali takliflar bera oladigan joy turli hil nayranglar va jinoiy kombinatsiyalar uchun azaldan maskan bo’lib kelgan. Rivojlanib borayotgan bu jamiyatimizda aholining iqtisodiy hayoti kundan kunga o’zgarib bormoqda. Bozor iqtisodi atalmish bu maydonda raqobatni yuzaga keltirayotgan barqaror ravishdagi foydani ushlab qolish uchun sifat darajasini oshirish, servis hizmatlarini yo’lga qo’yish, turli hil chegirmalarni amalga oshirish va boshqa mijozga qulay va foydali bo’lgan ishlarni amalga oshirmoqdalar. Va ba’zida hatto o’ziga bo’lgan raqobatchilarni sindirish, bozorda o’z gegemonligini saqlagan holda, u yerda yagona qo’l bo’lib olish ishlarini ham qilishmoqda. Bu bozor iqtisodida Monopoliya deb atalmish atamani keltirib chiqargan.

Islom savdo aloqalarini va narxni erkinligini rivojlantirish uchun adolatli va erkin bozorni qo’llab quvvatlaydi. Savdo narxlarini jamiyatga zarar yetqazmaydigan tarzda ushlab turish, boshqarish - islom savdo tamoyilining asosiy vazifalaridan biri bo’lgan. Lekin baribir ham monopoliyaga o’xshash narsa kellib chiqqan. Uning nomi Ehtikordir. Xo’sh, ehtikor nima? U qanday vujudga keladi?

Ehtikor so’zini o’zagiga e’tibor beradigan bo’lsak, u arabcha حكر o’zidan olingan bo’lib, uning 2 xil tarjima qilish mumkin,

1. 
   “zulm qilmoq”, “kamsitmoq” kabi ma’nolarga ega
   
2. 
   Narx oshishi va bozorga chiqarilmay qo’yilgan oziq-ovqatlar, mahsulotlar degan ma’noni bildiradi.
   

Lug’aviy jihatdan esa “oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarning narx qimmatlashishini kutib, bozorga chiqarmay, saqlab qo’yish” ma’nosini beradi.

Va yana boshqa lug’atlarda, jumadan, “qomus al-maoniy¹¹” kitobida ehtikor “Ehtikor bu- tovar bozorga kirib kelishidan oldin uni ko’tarasiga sotib olish va narxini oshirib, donalab sotish” degam ma’noda kelgan.