Zbekiston xalqaro islom akademiyasi islom iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar fakulteti

Kurs ishining tarkibi. Ushbu kurs ishi kirish, to’rtta reja, xulosa, foydanilgan adabiyotlar ro’yxati va iborat.

1. ISLOM BANKLARI ISHLASH TAMOYILI
Dunyoviy tarixchilar va islom modernistlari islom bankini zamonaviy hodisa yoki “o‘ylab topilgan an’ana” deb bilishsa-da, Muhammad Navid kabi islom fundamentalistlari bu “din kabi qadimiy, o‘ziga xos Qur’ondir” deb ta’kidlaydilar. Bozor iqtisodiyotining ilk shakli va baʼzan islom kapitalizmi deb ataladigan merkantilizmning ilk shakli VIII-XII asrlarda rivojlangan. O'sha davrdagi pul xo'jaligi pul birligining keng muomalasiga (oltin dinor) asoslangan bo'lib, ilgari iqtisodiy jihatdan mustaqil bo'lgan hududlarni bog'lagan. Birinchi islomiy moliya instituti Misrda² 1963 – yilda tashkil etilgan. Mit Ghamr Savings Bank tranzaktsiyalarni amalga oshirgan va jismoniy shaxslardan mablag' jalb qilgan va to'plangan resurslarni turli loyihalarga investitsiya qilgan, shuning uchun u notijorat bankdan ko'ra ko'proq jamg'arma muassasasi edi. Moliya olami tomonidan tan olingan va islom tamoyillari asosida ishlagan birinchi tijorat banki 1971 yilda Misrda tashkil etilgan Nosir ijtimoiy bankidir.
“Islom banki” atamasi shariat tamoyillariga mos keladigan bank tizimi yoki bank faoliyati va uni islom iqtisodiyotini rivojlantirish orqali amalda qo‘llashni anglatadi. Zamonaviy islomiy moliya harakati "foizning barcha shakllari ribadir va shuning uchun ham taqiqlangan" degan e'tiqodga asoslanadi. Bundan tashqari, Islom qonunlari noqonuniy yoki harom hisoblangan biznesga sarmoya kiritishni taqiqlaydi. Qolaversa, shariat maysir va g’arar deb atalgan narsalarni ham harom qiladi. Maysir mahsulotga egalik huquqi kelajakda oldindan belgilab qo'yilgan, aniqlanmagan hodisaga duchor bo'ladigan shartnomalarni nazarda tutadi, garar esa haddan tashqari xavfni o'z ichiga olgan va noaniqlik va firibgarlik faoliyatini rag'batlantiradigan spekulyativ operatsiyalarni tavsiflaydi.
Islom bank ishi shariat tamoyillari va qoidalariga asoslangan bank tizimidir. Islom bankining tamoyillari islomning markaziy diniy matni bo'lgan Qur'ondan olingan. Islom bankchiligida barcha operatsiyalar shariatga, Islomning huquqiy kodeksiga (Qur’on ta’limotlari asosida) muvofiq bo‘lishi kerak. Islom bankchiligida tijorat operatsiyalarini tartibga soluvchi qoidalar fiqh al-muamalat deb ataladi. U islom banki oddiy qarzga foiz evaziga pul olishni taqiqlaganligi sababli, operatsiyalarni amalga oshirishning uchun ishlab chiqilgan. Islom bankining asosiy tamoyillari foyda va zararni ajratish, foizlarni taqiqlash, pul ayirboshlash vositasi va qiymat o'lchovidir. Islom moliya institutlari o‘z faoliyatini amalga oshirishda shariat tamoyillari va qoidalariga hamda axloqiy tamoyillarga amal qilishlari shart. Islom banki an’anaviy bankdan mijozlarga bank mahsulotlari va xizmatlarini taqdim etishda axloqiy tamoyillarga amal qilish bilan ajralib turadi.
Islom banki an’anaviy bank faoliyati bilan bir xil maqsadlarga ega: islom qonunlariga muvofiq kapitalni qarzga olish orqali bank muassasasi uchun pul ishlash. Islom bankining asosiy tamoyili anʼanaviy bank faoliyati taʼminlagan tavakkalchilikni oʻtkazish emas, balki savdoning tarkibiy qismi boʻlgan risklarni taqsimlashga asoslanadi. Foizlarni hisoblashning odatiy amaliyotisiz pul ishlash uchun islom banklari aktsiyalarda ishtirok etish tizimlaridan foydalanadilar. Kapitalda ishtirok etish, agar bank biznesga pul qarz bersa, biznes kreditni foizsiz to'laydi, aksincha, bankka o'z foydasidan ulush beradi. Agar biznes to'xtab qolsa yoki foyda ko'rmasa, bank ham foyda ko'rmaydi. Islom banki toʻliq islom tamoyillari asosida boshqariladigan bank boʻlsa-da, islomiy darcha deganda anʼanaviy bank tomonidan koʻrsatiladigan islom tamoyillariga asoslangan xizmatlar tushuniladi. Ba'zi tijorat banklari maxsus darchalar yoki bo'limlar orqali islomiy bank xizmatlarini taklif qilishadi.
Islom bank ishi tushunchasi islom axloqiy me’yorlari va qadriyatlarining ustuvorligini nazarda tutadi. Islom banklarida ham mustaqil nazorat organi – Shariat Kengashi mavjud bo‘lib, u bankning alohida mustaqil tuzilmasi hisoblanadi. Kengashning funksiyalari va mas’uliyati Bank ustavi va Islom banklari faoliyatini tartibga soluvchi qonunlari bilan belgilanadi.
Shariat Kengashining vazifalariga bank faoliyatini amalga oshirishda shariat tamoyillari va qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish kiradi. Islom bankidagi barcha bank jarayonlari va operatsiyalari Shariat Kengashi tomonidan tasdiqlanishi kerak. Shariat Kengashi mahsulot va xizmatlarning shariat tamoyillari va qoidalariga mos kelishini aniqlaydigan yakuniy organdir.
Islom bankining asosiy tamoyillari:

• 
  Bank-mijoz hamkorligi (foyda va zararlarni taqsimlash);
  
• 
  Pul sotish ob'ekti emas, balki ayirboshlash vositasi va qiymat
  

o'lchovidir;

• 
  Shartnoma predmeti va uning shartlariga nisbatan noaniqlikni taqiqlash
  

(garar);

• 
  Vaziyatlarning mos kelishi natijasida foyda olishni taqiqlash (maysir):
  

qimor o'yinlari, pul tikish va lotin moliyaviy vositalar (derivativlar)
bilan operatsiyalar;

• 
  Shariat tamoyillariga muvofiq faoliyatning ayrim turlarini: tamaki,
  

alkogol, qurol ishlab chiqarish, giyohvand moddalarni, shuningdek,
pornografiya va qimor o‘yinlarini (harom) tarqatish bilan bog‘liq
faoliyatni moliyalashtirishni taqiqlash;

• 
  Birovning mulkini o'zlashtirishni taqiqlash;
  
• 
  Qarzni sotishni taqiqlash.
  

Shariat qonunlarini talqin qilish har bir mamlakatda bir oz farq qilishi mumkin. Umayon Darning ³fikricha, Eron Islom Respublikasi shariat qonunlarining Malayziyaga qaraganda liberalroq talqiniga amal qiladi, uning talqini esa, o‘z navbatida, Turkiya yoki arab davlatlariga qaraganda ancha liberaldir. Muhammad Orif, shuningdek, Eronda shariat qonunlarining unchalik qat'iy talqinini topmadi, u erda hukumat "qat'iy foiz stavkasidan foydalangan holda milliylashtirilgan bank tizimidan davlat kreditlari foizlar bilan bog'liq emas va shuning uchun maqbuldir" degan farmon chiqardi.
Bugungi kunda islom banklari deyarli barcha anʼanaviy bank operatsiyalarini amalga oshiradilar yani joriy va jamgʻarma hisobvaraqlarini ochish, moliyalashtirish mahsulotlarini taqdim etish, kassa xizmatlarini, to‘lovlarni, pul mablag‘larini o‘tkazishni, g‘aznachilik xizmatlarini va hokazolarni amalga oshirish, iqtisodiyotning turli tarmoqlariga: ishlab chiqarish, savdo, qishloq xo‘jaligiga – shariat ruxsat bergan darajada sarmoya kiritishadi. Dunyo bo'ylab islom tamoyillariga mos keladigan taxminan 520 ta bank⁴ va 1700 ta investitsiya fondlari mavjud. Xususiy sektorni rivojlantirish bo'yicha Islom korporatsiyasi (ICD) va Refinitivning 2020 yilgi hisobotiga ko'ra, 2012 va 2019 yillar oralig'ida islom moliyaviy aktivlari 1,7 trillion dollardan 2,8 trillion dollargacha o'sdi va 2024 yilga kelib qariyb 3,7 trillion dollargacha o'sishi prognoz qilinmoqda. Bu o‘sish ko‘p jihatdan musulmon mamlakatlari (ayniqsa, neft narxining oshishidan foyda ko‘rgan) iqtisodlarining yuksalishi bilan bog‘liq.