Zbekiston xalqaro islom akademiyasi islom iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar fakulteti

2. ISLOM BANKLARINING TASHKILIY HUQUQIY ASOSLARI
Hozirgi kunda islom banklari ko’plab sharq mamlakatlari iqtisodiyotida muhim o’rin egallaydi. Xususan Shariat talablariga mos bank ishi, 2009 va 2013 yillar orasida yillik 17,6% ga o'sdi, bu an'anaviy banklarga qaraganda tezroq va 2 trln. 2010-yil holatiga ko'ra, 105 ta mamlakatda islomiy moliya institutlari faoliyat ko'rsatmoqda. 2016-yilgi Islomiy banklarning raqobatbardoshligi to'g'risidagi hisobotga ko'ra, Saudiya Arabistoni, Malayziya, Birlashgan Arab Amirliklari, Quvayt, Qatar va Turkiya xalqaro islom banki aktivlarining 87% dan ortig'ini tashkil etgan.
Shariat qonunlariga rioya qilmaslik islomiy moliyalashtirishni to'xtatishdir, chunki Islomiy bank mahsulotlari va xizmatlarini taklif qiluvchi islomiy banklar va bank muassasalari Shariat kuzatuv kengashi (SSB) tashkil qilishi kerak, ularga taklif etilayotgan operatsiyalar yoki mahsulotlarning shariatga amal qilish - qilmasliklari to'g'risida maslahat berish va bank muassasalari faoliyati shariat printsiplariga muvofiqligini ta'minlash uchun. Islomiy moliya institutlari turli shakllarga ega. Ular quyidagicha bo'lishi mumkin:

1. 
   To'liq huquqli Islomiy moliya institutlari masalan, Islamic Bank Bangladesh Ltd, Pokistondagi Meezan Bank;
   
2. 
   Islomiy "derazalar" - shar'iy talablarga mos keladigan alohida bo'linmalar - an'anaviy moliyaviy institutlarda masalan: HSBC, American Express Bank, ANZ Grindlays, BNP - Paribas, Chase Manhetten, UBS, Kleinwort Benson, Saudiya Arabistonining Tijorat banki, Ahli United Bank Quvayt, Riyad Bank;
   

An'anaviy moliyaviy institutlarning islomiy sho'ba kompaniyalari masalan: Citibankning sho'ba korxonasi Citi Islom investitsiya banki (Bahrayn), Shveytsariya sho'ba banki Noriba Bank.
⁵Turli xil islom bank tashkilotlariga ko'ra SSBlarga qo'yiladigan ba'zi talablar quyidagilardan iborat:

• 
  Ular fiqh al-muamalat, ya'ni Islom tijorat huquqiga ixtisoslashgan
  

huquqshunoslardan iborat bo'lishi kerak. Masalan Islomiy moliyaviy
institutlarning buxgalteriya hisobi va audit tashkiloti, (Accounting
and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions,
AAOIFI);

• 
  Ularning fatvolari (huquqiy qarashlari) va hukmi majburiydir
  

(AAOIFI);

• 
  Ularda kamida uch a'zo bo'lishi kerak (Islomiy bank ishi va
  

sug'urta instituti);

• 
  Ularning a'zolari o'zlari boshqarayotgan moliya muassasasining
  

xodimi bo'lmasliklari kerak;

• 
  Tayinlanadi va ularning haqini tashkilotning direktorlar kengashi
  

emas, balki "umumiy yig'ilish" belgilaydi (Xalqaro Islom banklari
assotsiatsiyasi).

• 
  Bundan tashqari, ularning vazifalari quyidagilardan iborat bo'lishi
  

kerak.

• 
  Islom moliya institutlari tomonidan to'lanadigan zakotni hisoblash
  

(Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial
Institutions, AAOIFI);

• 
  Shariatga to'g'ri kelmaydigan daromadlarni tasarruf etish (AAOIFI);
  
• 
  Daromadlarni investorlar va aktsiyadorlar o'rtasida taqsimlash
  

bo'yicha maslahat berish (AAOIFI).
Zamonaviy islomiy moliyalashtirish boshlangandan beri shariat kengashlari ishi yanada standartlashtirildi. Shariatga rioya qilish bo'yicha ko'rsatma va ⁶standartlarni nashr etgan tashkilotlar qatoriga AAOIFI, Islom konferentsiyasi tashkiloti Fiqh akademiyasi, Islomiy moliyaviy xizmatlar bo'yicha kengash (Islamic Financial Services Board (IFSB)) kiradi. Ko'rsatmalar va standartlar qoidalarga zid emas va har bir Islom moliya institutida odatda ularga rioya qilish majburiyati bo'lmagan o'z shaxsiy SSB mavjud. Biroq, ularning vatanlarida ko'pchilik ularga rioya qilishlari kerak bo'lgan tartibga solish tashkilotiga ega. 2013-yildan boshlab, Bahrayn, Indoneziya, Iordaniya, Quvayt, Livan, Malayziya va Pokistonning regulyatorlari o'zlarining vakolatlaridag i SSB-lar uchun ko'rsatmalarni ishlab chiqdilar. Indoneziya, Quvayt, Malayziya, Pokiston, Sudan va BAA kabi ba'zi davlatlar markazlashtirilgan SSB (Malayziyada SSB shar'iy maslahat kengashi deb nomlanadi va Bank Negara Malaysia (BNM) da tashkil etilgan) shariat bo'yicha bir qator maslahatlarga ega. Endi firmalar Islomiy moliyaviy xizmatlarni taklif qiladigan muassasalarga shariat bo'yicha maslahat xizmatlarini taklif qilish uchun paydo bo'ldi. Ba'zi Islomiy Banklar kuzatuvchilarining fikricha, sanoat shariat qonunlariga rioya qilish, munozarali masalalarni chetlab o'tish va kauchuk shtamplashni boshqarish bo'yicha qarorlarni qabul qilish uchun moliyaviy mahsulotlarni tasdiqlagan, yuqori maoshli shariat mutaxassislari tomonidan zarar ko'rmoqda. Zaruriy sharhlar va ushbu oz sonli islom huquqshunoslari tomonidan ma'qullangan bank amaliyotlari an'anaviy islomiy bo'lmagan bank amaliyotiga yanada yaqinlashdi. Jurnalist Jon Foster "Dubayda joylashgan investitsiya bankiri" dan iqtibos keltiradi: "Biz odatiy bozorlarda qiladigan mahsulot turlarini yaratmoqdamiz. Shariat olimi bilan fatvo so'rab murojaat qilamiz ... Agar u bizga fatvo bermasa, biz boshqa olimga qo'ng'iroq qilamiz, unga bir qancha pul taklif qilamiz. Uning xizmatlari uchun pul va undan fatvo so'rang. Biz buni shariatga mos kelgunga qadar qilamiz. Keyin biz mahsulotni Islom sifatida tarqatishimiz mumkin. " Fosterning so'zlariga ko'ra, islom olimi uchun "xarid qilish" amaliyoti, bank mahsulotining shariat qonunlariga bo'ysunishi to'g'risida fatvo beradigan narsa, "eng ulug' olimlar" har bir fatvoga "olti raqamdan" pul olib kelishlariga olib kelgan va bu Mudaraba yoki Ijara (ijara shartnomalari) kabi "arabcha atamalar bilan bezatilgan" ipoteka kreditlari sifatida ko'rinadigan islomiy moliyalashtirish mexanizmlariga olib keldi. Mahmud El-Gamalning fikriga ko'ra, 1970-yildan 2000-yilgacha ushbu sohada an'anaviy bank amaliyotini "asta – sekin yaqinlashtiruvchi" tomon yurishgan, yuristlarning "asta – sekin kichikroq" soni tomonidan tasdiqlangan (faqat kichik guruh bilan). 2000-yil boshlarida tavarruq rejimi orqali chakana va korporativ mijozlarga "ta'minlanmagan kreditlash" ni tasdiqlashgan. Islom tijorat qonunlari va zamonaviy moliyaviy amaliyot bo'yicha o'qitilishi kerak bo'lgan malakali shariat nazoratchilarining etishmasligi qayd etildi. Bir tadqiqotda 20 ta eng mashhur shariat ulamolarining 621 shariat kengashi pozitsiyalariga ega ekanligi aniqlandi - bu potentsial manfaatlar to'qnashuvini keltirib chiqardi. Ikki tadqiqotchining ta'kidlashicha, shariat bo'yicha mutaxassislarning kichik guruhi har bir bank uchun yiliga 885,000 AQSh dollari miqdorida daromad olishadi va kapital bozoridagi yirik bitimlar bo'yicha maslahat olish uchun 500000 AQSh dollarigacha pul undirishlari mumkin. Islom ulamolari odat qilgan odatdagidan ko'proq daromad - hashamatli aviareyslar va besh yulduzli mehmonxonalar, shuningdek, badavlat, yuqori mavqega ega odamlar tomonidan o'zlarining huquqiy fikrlarini so'rash, bitta yozuvchiga olib kelishi mumkin (Muhammad O. Faruk). Shar'iy qoidalarning haddan tashqari cho'zilishiga olib keladigan nuqtai nazardagi ba'zi bir o'zgarishlar deb nomlanadi. SSB a'zolarining ish haqi va ish haqini belgilash bo'yicha moliya institutlari kengashlari amaliyotini o'rganish ushbu kelishuvni "SSB mustaqilligini buzish" deb topdi. Boshqa bir tadqiqot shuni ko'rsatdiki, Islomiy moliya institutlarida SSBlarning roli va funktsiyalarida shaffoflikni ta'minlaydigan amaliyot mavjud emas. Islomiy Moliyaviy Institutlar uchun Buxgalteriya Hisobi va Audit Tashkiloti (AAOIFI) 1993-yildan beri islom moliya institutlari uchun standartlar va normalarni e'lon qilib keladi. 2010-yilga qadar u "25 ta buxgalteriya standartlari, 7 ta audit standartlari, 6 ta boshqaruv standartlari, 41 ta shariat standartlarini chiqargan. 2017-yilga kelib u shariat, buxgalteriya hisobi, audit, etika va boshqaruv sohalarida 94 ta standartni chiqargan. Garchi u mustaqil tashkilot bo'lsa-da, uning "Islomiy moliyaviy vositalarga nisbatan shartnomaviy tuzilmalarning maqbulligi yoki boshqa usullari to'g'risida nizomlarning qarorlari bilan bir qatorda ko'rib chiqilishi kerak. Uning standartlari Bahrayn, Sudan, Iordaniya va Saudiya Arabistonidagi islomiy moliya institutlari uchun majburiydir va Muhammad Akram Xonga ko'ra boshqa musulmon mamlakatlari va Islomiy moliya institutlari uchun tavsiya etiladi. 1990-yilda Algeriya shahrida tashkil etilgan va uning asl ismi Islomiy Banklar va Moliyaviy Institutlar uchun Moliyaviy Hisoblar Tashkiloti edi. Keyinchalik u bosh qarorgohini Bahraynga ko'chirdi. Xalqaro Islom Moliyaviy Moliya Bozori - Islomiy sarmoyalar bozori mahsulotlari va operatsiyalari bo'yicha Islomiy Moliyaviy Xizmatlar Kengashining Standartlashtirish Organi 2001-yil Noyabr oyida Bruney, Indoneziya va Sudan hukumatlari va markaziy banklari hamkorligida tashkil etilgan. Uning kotibiyati Manama shahrida Bahraynda joylashgan. Bu tartibga soluvchi organ emas va uning tavsiyalari aksariyat islom banklari tomonidan bajarilmaydi. Faleel Jamaldin o'zining boshqaruv organini (Islomiy moliyaviy xizmatlar kengashi) boshqa Islomiy moliyaviy standartlar organi - AAOIFIdan ajratib turadi, va shunday deydi: AAOIFI islomiy moliya institutlarining moliyaviy hisobotlari bo'yicha talablarni bajarish bo'yicha eng yaxshi amaliyotlarni o'rnatadi, IFSB standartlari asosan islom moliya mahsulotlari bilan bog'liq tavakkalchiliklarni aniqlash, boshqarish va oshkor qilish bilan bog'liq. Ayrim mamlakatlarda buxgalteriya hisobi standartlari ham mavjud. Pokistonning xisoblangan buxgalterlar instituti Islomiy moliyaviy buxgalteriya standartlari (IFAS) chiqaradi.
Islom banklararo pul bozori 1994-yil, 3-yanvarda Malayziya Bank Negara tomonidan tashkil etilgan va islom moliya institutlarining likvidlik ehtiyojlarini boshqarish uchun vositalarni ishlab chiqqan. Islomiy Moliyaviy Xizmatlar Kengashi 2002-yil, 3-noyabrda Kuala - Lumpurda Bahrayn, Eron, Quvayt, Malayziya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Sudanning Islom taraqqiyot banki, AAOIFI va XVF bilan birgalikda markaziy banklari tomonidan tashkil etilgan. 2015-yil, aprel holatiga ko'ra IFSBning 188 ta a'zosi, 61 ta tartibga solish va nazorat idoralari, 8 ta xalqaro hukumatlararo tashkilotlar va 45 ta yurisdiktsiyada faoliyat ko'rsatadigan 119 ta bozor ishtirokchilari (moliya institutlari, professional firmalar va sanoat uyushmalari) dan iborat. 2002- yildan 2012-yilgacha 17 ta ⁷standart, qo'llanma printsiplari va eslatmalarini chiqargan. Uning maqsadi islom moliya institutlarining faoliyati va nazorati, standartlar va kapitalning etarliligi, xatarlarni boshqarish va korporativ boshqaruvni ko'plab manfaatdor tomonlar bilan kelishgan holda va uzoq davom etgan jarayondan so'ng standartlashtirish va uyg'unlashtirishdir. Bu bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasining vazifasini to'ldiradi. 2015-yil holatiga ko'ra 17 ta standart va 6 ta qo'llanma nashr etilgan. Islom Xalqaro Reyting Agentligi o'z faoliyatini 2005-yil, iyul oyida Bahraynda boshladi. Unga 17 ta ko'p tomonlama rivojlanish institutlari, banklar va boshqa reyting agentliklari homiylik qilmoqda. Dow Jones Islom Bozori Indeksi (DJIMI) 1996-yilda tashkil etilgan. Indeks IKTning Fiqh Akademiyasi tomonidan tasdiqlangan. 2006-yilda Citigroup kompaniyasi Dow Jones Citigroup Sukuk Indeksini chiqardi. Indeksni tashkil etuvchi sukuk hajmi kamida 250 million AQSh dollarini tashkil qilishi kerak, muddati kamida bir yil va BBB- / Baaa3 minimal reytingiga ega bo'lishi kerak. 1998-yilda FTSE Global Islom Indeksi ishga tushirildi. U turli mintaqalar uchun 15 ta Islomiy indekslarga ega. 2007-yilda "MSCI" iymonga asoslangan indekslaridan biri bo'lgan MSCI Islamic Index seriyasi ishga tushirildi. U an'anaviy MSCI mamlakat indekslaridan qurilgan va 69 ta⁸ rivojlangan, rivojlanayotgan va chegara bozorlarini, shu jumladan, Fors ko'rfazi hamkorlik kengashi va arab bozorlarini o'z ichiga oladi. Bank islomiy moliya sanoatining asosiy qismini tashkil etadi. Bank mahsulotlari ko'pincha uchta keng toifadan biriga bo'linadi, ulardan ikkitasi "investitsiya hisoblari":

• 
  Foyda va Zararni Taqsimlash Usullari - mushoraka va mudoraba - bu yerda moliyachi va moliya foydalanuvchisi foyda va zararlar "sheriklik shartnomalari" ga asoslanadi. Bular islomiy moliyalashtirishning "haqiqiy va ideal" usullari deb nomlandi, chunki Islom tijorat korxonasiga kapital qo'ygan barcha kishilarning mukofotlari va yo'qotishlarini taqsimlashni talab qiladi Taqi Usmoniy va Islomiy moliya nazariyotchilarining ta'kidlashicha.
  
• 
  "Aktivlar tomonidan moliyalashtirish", "qarzga o'xshash vositalar", masalan balans (murobaha), lizing (ijara), qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotib olish uchun pul mablag'lari (salam) va aktivlarni ishlab chiqarish uchun pul mablag'lari (istisno). Bular "ayirboshlash shartnomalari" ga asoslanadi va "tovarlarni yoki aktivlarni va xizmatlarni qaytarib berish asosida sotib olish va ijaraga olish" ni o'z ichiga oladi. Dastlab bu usullar islom banklari advokatlari tomonidan vaqtinchalik choralar ko'rilishi yoki birgalikda moliyalashtirish amaliy bo'lmagan holatlar uchun ⁹ishlatilishi kerak edi, ammo hozirgi paytda bu ko'plab islomiy banklarga kiritilgan investitsiyalarning katta qismi. Islomiy moliyalashtirishning aksariyati bank sohasidadir, ammo sukuk, qimmatli qog'ozlar bozori, investitsiya fondlari, sug'urta (takaful) va mikromoliyalash kabi bankdan tashqari moliyalashtirish ham tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda. Dastlabki islomiy bank ishqibozlari foyda va zararni taqsimlash (PLS) foizli kreditlarni almashtirishning asosiy moliyaviy usuli bo'lishiga umid qilishgan bo'lsa-da, foyda va zararni taqsimlash mexanizmlari bilan uzoq muddatli moliyalash uzoq vaqtga qaraganda "xavfliroq va arzonroq" dir. Iqtisodchi Tarik M.Yusef kabi tanqidchilarning fikriga ko'ra, an'anaviy banklarni muddatli yoki o'rta muddatli kreditlash deyarli ahamiyatsiz nisbatlarga tushdi. Agar to'lanadigan foizlar investitsiya natijasida olingan foyda yoki zarar bilan bog'liq bo'lsa, Islomda qarz olishga ruxsat beriladi. Foyda tushunchasi Islomda foyda, yo'qotish va xavflarni teng ravishda taqsimlashning ramzi bo'lib xizmat qiladi.
  

3.