Ўзбекистон тарихи маърузалар матни

“Форслар‖ трагедиясида ҳам учрайди. Страбон Бақтрияни Ариананинг жавоҳири си-
фатида таърифлайди. Кўпчилик муаллифлар бақтрияликларни “жанговар”, “ботир”, 
“кўп сонли” халқ сифатида таърифлайдилар. Мамлакатда мустаҳкамлиги сабабли 
―забт этиб бўлмайдиган‖ кўплаб жойлар, шу жумладан, пойтахт Бақтр (Балх) бор эди.
Ктесийнинг ―Персика‖ асарида Бақтриянинг кўплаб қалъалари ва истеҳкомлари 
ҳақида маълумотлар келтирилган. Бақтрия худудидан мил. авв. 1-минг йилликнинг 1- 
ярмига оид 240 дан ортиқ уй-қўрғонлар, қалъалар ва шаҳарлар қолдиқлари текши-
рилган. Бақтрия дарѐ ва воҳалардан иборат бешта вилоят- Сурхон, Балхоб, Кофир-
ниҳон- Вахш, Панж, Кўкча- Қундузни бирлаштирган. Кейинчалик Бақтрия давлати ку-
чайиб, ўз таркибига Марғиѐна ва Сўғдиѐнани ҳам қўшиб олган. Шундай қилиб, мил. 
авв. VII асрларда қадимги Бақтрия давлати таркибига Сурхондарѐ, Қашқадарѐ, За-
рафшон водийлари ва уларга чегарадош вилоятлар кирган. Бу вақтда Бақтрия ва 
Сўғднинг Қизилтепа, Узунқир, Ерқўрғон ва Афросиѐб каби марказий шаҳарлари 
бўлган. Шимолий Афғонистонда йирик шаҳарлар қолдиқлари- Боло Ҳисор ва Олтин-
дилѐрлар текши-рилган. Боло Ҳисор ўрнида қадимги Бақтра жойлашган. Шаҳарлар 
кенг майдонларни эгаллаган. Уларнинг қалин мудофаа деворлари билан ўралган 
қўрғон- қалъалари ҳам бўлган. 
Сурхон воҳасида жойлашган Қизилтепа (маркази бўлган), Кучуктепа, Бешқўтон, 
Талашқон, Жондавлат, Бандихон, Бўйрачи, Қизилча, Обишир, ва Шўртепа ѐдгор-
ликлари алоҳида ўрин тутади. Бу қалъа ва уй- қўрғонлар мудофаа буржлари (минора-
лари) бўлган қалин деворлар билан ўралган. Уйлар хом ғишт ва пахсадан қурилган. 
Ҳунармандчилик анча ривожланган. Ёдгорликлардан сопол идишлар, бронза ва те-
мирдан ясалган пичоқлар, ўроқлар, бронза идиш парчалари ва ўқ учлари, жез игна ва 
бигизлар, сопол урчуқлар, тошдан ясалган қуроллар топилган. 
Юнон-Бақтрия Шарқнинг йирик давлати сифатида 120 йилдан ортиқ вақт яшади. 
Шу давр ичида унинг иқтисодиѐти ва маданияти кенг ривожланди. Бунинг учун бу 
ўлкада ҳамма шарт-шароит мавжуд эди. Масалан, Рим тарихчиси ва географи Квин 
Курций Руф Бақтрияни табиати ҳар хил, унумдор ерлари ва аҳолиси кўп, улар буғдой 
ва арпани кўп экади, бу ерда меваларнинг барча турлари ўсади, узумзор боғларга бур-
канган. Ҳайвон боқишга қулай, йилқиси кўп, чопқир отларга ва экинзорларга бой 
мамлакат деб таърифлайди. Шунинг билан бирга, Курций Руф Бақтриянинг катта бир 
қисмини ҳосилсиз даштлар эгаллаганлигини, сувсизлик туфайли ташлаб қўйилган ви-
лоятларда на одамлар, на мевалар бор. Понт (денгиз)дан эсаѐтган шамоллар текис-
ликларга қумларни суриб келтиради; олис масофадан қум уюмлари катта тепаликларга 
ўхшаб кетади
1
.
1
Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ѐзма манбаларда. –Т.: «Ўқитувчи», 1996. –63 б. 

---

35 
Дархақиқат, Юнон-Бақтрия давлатининг асосини ташкил этган Бақтрия, Суғдиѐ-
на, Марғиѐна вилоятлари иқтисодий жиҳатдан ўзига тўқ, шаҳарлари кўп, табиий бой-
ликлари мўл ва иқтисодий қулайликларга эга ўлкалар эди. Бу вилоятларнинг деҳқон-
чилик маданияти сунъий суғоришга асосланган, бошоқли экинлардан шоли, буғдой, 
тариқ, арпа кабилар кўп экилган.
Плиний Юнон -Бақтрияни унумдор ерларга, буғдой экинзорларига бой мамла-
кат, у ерда шоли ва деҳқончиликнинг бошқа соҳалари юксак ривожланган деб хабар 
беради. Антик давр тарихчи ва географлари Суғдиѐнага ҳам шундай таъриф беради-
лар. Суғдиѐнанинг Бақтрияга нисбатан чўл зонаси кўпроқ бўлса-да, аммо у ерда аҳоли 
зич жойлашган, унумдор экинзорлар, боғу роғлар кўп бўлган, у Зарафшондан сув 
ичган. Муаллифлар Суғдиѐна ерларини Зарафшондан олинган каналлар орқали 
суғорилиши ҳақида ѐзадилар. Улар Юнон –Бақтрия давлатига тегишли Марғиѐна 
ҳақида, у ерда суғорма деҳқончилик кенг ривожланганлигини, мамлакатнинг ҳосилдор 
боғларга ва унумдор бошоқли экинзорларга бурканганлигини таъкидлайдилар.
Антик давр тарихчи ва географларининг Суғдиѐнага оид маълумотларига кўра, 
бу ерда Бақтрияга нисбатан чўл зоналари кўпроқ бўлса-да аҳоли зич жойлашган. 
Суғдиѐнанинг ерлари унумдор, экинзорлари, боғ-роғлари кўп бўлган, Суғдиѐна ер-
лари Зарафшондан олинган каналлар орқали суғорилган. Страбоннинг ѐзишича, 
Марғиѐна Юнон –Бақтрия давлатига қарашли бўлиб, у ерда суғорма деҳқончилик кенг 
ривожланган, мамлакат ҳосилдор боғларга ва унумдор бошоқли экинзорларга буркан-
ган. Марғиѐна узумларининг занглари жуда йўғон, шохлари эса жуда узун бўлган.
Суғдиѐнада Ерқўрғон, Афросиѐб, Талли-Барзу каби ѐдгорликларининг шу даврга 
оид маданий қатламлари, Марғиѐнада Говурқалъа каби қадимги шахар қолдиқлари ўр-
ганилди. Бу ѐдгорликлардан топилган бой ашѐвий далиллар Юнон-Бақтрия давлатида 
(мил. авв. III-II асрларда) деҳқончилик ва чорвачиликдан ташқари кўп тармоқли ҳу-
нармандчилик ҳам тараққий этганлигига гувоҳлик беради. Айниқса кулолчилик анча 
ривожланган бўлиб, Бақтрия, Марғиѐна ва Суғдиѐна кулоллари юксак санъат дара-
жасига кўтарилган сопол идишлар ясай билганлар. Уй-жойлар, шоҳона саройлар, ибо-
датхоналар ҳамда мудофаа иншоотлари қуришда бу ўлка халқлари антик даврдаѐқ 
катта муваффақиятларга эришганлар.
Бу даврда Бақтрия ва Сўғд ѐзуви вужудга келди. Ҳукмдорларнинг тасвирлари би-
тилган танга пуллар кўплаб зарб этилди. Тасвирий санъат, амалий санъат, меморчилик 
санъати, заргарлик ва бошқа санъат соҳаларида катта ютуқларга эришилди. Масалан, 
1939-1940 йилларда Бақтриянинг қадимги Баграм шаҳридан қазишма вақтида фил су-
ягига маҳорат билан ишланган санъат асарлари топилди.
Бу даврда Ўрта Осиѐ халқлари асосан зардуштийлик динига эътиқод қилишган. 
Маҳаллий диний тасаввурлар юнон мифологияси образлари билан чатишиб кетган. Бу 
ҳолатни подшо Деметрий зарб эттирган тангаларда ҳам кузатиш мумкин. Деметрий 
тангаларида Наҳид ва Артамида суръатлари биргаликда тасвирланган. Бир кумуш ме-
дальонда ҳосилдорлик худосининг образи юнон худоси Ника қиѐфасида берилган. 
Ўрта Осиѐда кенг тарқалган ва халқнинг эътиқоди баланд бўлган қуѐш худоси Митра 
юнон худоси Геракл билан бирга тасвирланган. Бу тасвирлар Деметрий ва Евтидем I 
тангаларида кўплаб учрайди. Аммо маҳаллий ҳосилдорлик худоси Наҳид образи 
алоҳида эътиборда турган. Унга атаб махсус ибодатхоналар қурилган. Унинг ҳайкал-
чалари ибодатхоналарни безатиб турган. Сувга, ерга, қуѐшга бўлган ҳурмат ва эътиқод 
кенг халқ оммасининг илмий тассавурида катта ўрин тутган.
Хуллас, Юнон-Бақтрия даврида моддий ва маънавий маданият юксак даражасига 
кўтарилиб, у ҳаѐтнинг барча жабҳаларида ўз аксини топган. Маҳаллий аҳолининг 
анъанавий маданияти ва санъати ўзига хос усулда ривожланда ва айни пайтда юнон
(эллинизм) маданиятида кўзга ташланган юксак меъморчилик санъатининг ибратли 
томонларини ўзига сингдирди. Бу юксалиш Кушонлар салтанати замонасига келиб 
юксак ривожланишда давом этди.

---

36