Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

7.2. Chidamliliknn rivojlantirish
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi sskin asta o’z faoliyatni
dyavom ettirilishini kiiynlashayotganligini sezadi. Ter kuyilib oka boshlaydi, yuzida
knzillik kuchayadi, rangi o’zgaradi, muskul larida xorginilik sezadi, harakat
koordinatsiyasi, harakat texnikasi tar kibidagi elementlarning ketma-ketligi bo’ziladi,
nafas olishning ravonligi o’zgaradi. Asosiy harakat tarkibida bajarilishi lozim
bulmagan kushimcha keraksiz harakatlar paydo bo’ladi. Bunga asosan, organizmdagi
fi ziologik, bioximiyaviy va biomexanik o’zgarishlar sabab bo’ladi. Faoliyatni davom
ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni
konpensatsiyali charchok fazasi deyiladi.
Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga karamay, ish intensivligi pasaya
borsa, konpensatsshsiz charchok fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim. CHarchok
o’zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish kobiliyatiching vaqtinchalik susayishi
charchok deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchok turli kishilarda bir xil vaqtda
turlicha bulishini kurishimiz mumkin. CHunki, har bir individda chidamlilikni
rivojlanganligi turlichadir.
Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchokka
karshilik kursatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
CHarchash mavzusi bobkalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan munosib urin
olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili mukammal tarixiy ilmiy asarga
aylangan "Kitob ul Qonun fit Tib"da surunkali jismoniy mashq bajarish charchokni
vujudga keltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. YArali charchash; unda terini yuzida yoki tagida yara kabi bir parsa seziladi.
2. Kotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon qilib
tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3. SHishli charchash; bunda tana odatdagidan kiziganrok bo’lib, govlaganga uxshash
xissiyot sezadi.
4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini kurigan va kovjira ganrok sezadi.
X asrgacha o`rta Osiyo xalklari jismoniy madaniyatsi tarixida tan madaniyatsining
ilmiy-amaliy fikrlari birinchi bo’lib yuqorida qayd kilin gan asarda ifodalanganligi
e’tiborga loikdir. Bu asar charchokning ichki mexanizmini mukammal bayon etib uni
tiklash xakida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy madaniyat amaliyotida akliy,
jismoniy, emotsional, sensor charchoklarni farqlashimiz to’g’ri kelmokda. CHidamlilik
vositalar va vositalarsiz ulchanadi. CHidamlilikni vo sitali ulchash uchun, masalan,
ma’lum tezlik bilan yugurish tavsiya kili nadi, xamda usha intensivlikni bushashtirmay
ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlanganga kadar) xisoblanadi. SHuning uchun
to’g’ridan-to’g’ri chidamlilikni ulchash juda nokulay. Ko’prok vositasiz ulchashdan foy
dalaniladi.
Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan
vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati turlichadir.
CHarchokning xarakteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik
farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisoslik) sport turi yoki mehnat faoliyati uchun talab
kilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy sharoitdagi fao liyat
uchun lozim bulgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Bokschining maxsus
chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi degan iboralardan amaliyotda
foydalanilmokda.
YUgurish, so’zish, changida yurish, kayik xaydash kabi sport turlari da deyarli barcha
muskullar harakat faoliyatida ishtirok etadi. SHuning uchun charchok ayrim muskullar
guruxida xamda organizmning barcha muskul larida bulishi chidamlilikni maxsus va
umumiyligini keltirib chikara di va shakl jixatdan bir xil bulgan mashqlarni turli
intensivlikda bajarish imkonini nrata di. Bunda chidamlilik xam turlicha namoyon bula
di. SHuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchokka nisbatan
talabi turlicha bo’ladi. CHidamlilik talab kilinadigan mashqlarni bajarishda insonning
funksional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bulgan harakat malaka lari va texnikani
egallanganligi darajasiga bog’liq bulsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va
anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatla riga bog’liq. Nafas imkoniyatlari
xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashki formasiga xami aytarli bog’liq
bulmaydi. SHuning uchun yugurish mashqi yordamida o’zini aerob imkoniyatlariiing
darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshkak eshish,
yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda xam o’zining chidam liligidan ijobny
naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning koordinatsiyaviy tuzilish va
tezlik, kuch xarakteristikasi ko’p xollarda turlicha. Trenirovka orqali yugurishda
erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki salbiy ta’sir
kursata olmaydi. YA’ni "kuchish" yuk. YUgurish tezligi yurish tezligini o’zgarishiga
ta’sir kursatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganlik bir vaqtni o’zida yurish
bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-amaliy isbotlangan(V.M.
Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordinatsiyaviy biri-biriga yakin bulgan
harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funksional
imkoniyatini e’tiborga olsak umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ"
shugulanganlik chidamliligining "kuchishi"(utish)ga kulay imkoniyat ochiladi. Lekin
har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya imkoniyatlariga,
harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab kuymay harakat malakalarining
o’zaro faoliyatlari harkteriga xam bog’liq bo’ladi.
Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir, kungilga tegadigan
darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni takazo kiladi. CHarchash
tolikishga aylana boshlanganda xam mashqni tuxtatmaslik talab kilinadi. Bu esa ruxiy
tayyorgarlik ning namoyon bulishi uchun yuqori darajada katta talabni kuyadi.
CHidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarlikni, katta nagruzka larga, shuningdek,
nixoyatda xorginlik xissiga bardosh berishga tayyor turishni madaniyatlash bilan olib
boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-ko’pmi charchokni xis kisalargina, ularda
chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashki tomondan chidamlilikning ortib borishida
namoyon bo’ladi. Moslashuv o’zgarishlarning mikdori va kay maqsadga karatilganligi
trenirovka nagruzkalari natijasida organizmdagi javob reaksiyasi harak teri, darajasi
bilan belgilanadi.
CHidamlilikni madaniyatlashda yuklamini kriteriyasi va komponentlari muhim
axamiyat kasb etadi. CHidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bulsada
charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber sak yuklamadan sung tiklanish
juda oz vaqt ichida sodir bulsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma’lum bo’ladi. Ish xajmi
katta bo’lib charchok xis qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha
boshlaydi va qator mashg’ulotlardan sung chidamlilikni ortib borayotganligi ko’zga
tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o’zgarishlar darajasi, yuklamaga javob reaksiyasi
xarakteri, uni kulami yunalishi orqali sodir bo’ladi. Har xil tipdagi iagro’zkada
charchok bir xil bulmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda yuklamaning tula tavsifini kuyida gi byosh komponentda
kurishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv);
5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi ni
kislorodga talabining kulami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bulgan
joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada yulga kuyilib
ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojlikni ko’p emasligini xisobga olmasak,
sarflanayotganini va ish xakikiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik
subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida kis lorodga muxtojlik taxminan harakatlanish tezligiga to’g’ri
proporsiyada bo’ladi. Agarda sportchi tezrok harakatlanayotgan bulsa u kritik tezlikka
erishadi, bu yerda kislorodga muxtojlik uni aerob imkoniyatlariga teng. Bu xolda
miting bajarilishi kislorod sarflanishining kulami maksi mal darajada deb xisoblanadi.
Kritik tezligi qanchalar yukori bulsa sportchini nafas imkoniyati shuncha yuqori
bo’ladi. Tezligi kritik tezlik dan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu
yerda sport chini kislorodga muxtojligi aerob imkoniyatlaridan baland bo’ladi va ish
kislorodga muxtojlik kulankasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni
aerob reaksiyalari xisobidan bajariladi.
YUqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini ozligidan
kislorodga muxtojlik tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi. Taxminan
kislorodga muxtojlik tezlikni kubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.sek.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta) kislorodga
muxtojlik esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa
kislorodga muxtojlik axamiyati darajada ko’payadi. Bu o’z navbatida anaerob
mexanizmlar rolini muvofiq ravnina kutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bulaklarining uzunligi va masofa buylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o’zgartirish ikki xil axamiyat kasb
etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bulishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-5
min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bulgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya
bilan ta’minlashni anaerob reaksiya o’z buyniga oladi. Bu shunda yuz beradiki ish
nisbatan organizmni holati tinch, ko’zgalish jarayoni xam kuchay magan xolda bulsa
yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo’lib nafas jarayoni yetarli darajada yuqori
holatga kutarilgan bulsa kislorodga muxtojlik sodir bulishi uchun vaqt cho’zilishi
mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha kiskartirilsa nafas jarayonining
roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik undan keyin esa kreotichfosfo kinez
reaksiyalarini axamiyati ortib boradi. SHuning uchun glikolitik mexanizmlaripi
takomillashtirish maqsadida asosan 20 sek.dan 2 min. gacha, fosfokreotin
mexanizmlarigacha 3 dan 8 sek bulgan yuklamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan,
ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojlikning kulamini aniqlasa,
subkritik tezlik esa kislorodni yetkazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini
uzoqrok zurikishdan ishlashini talab kiladi. Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt
davomida mukammal ishlashini ta’minlash ancha ogir kechadi.
3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzkaga javob reaksiyalari
kulami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi.
Takrorlashlarda organizmga bo’ladigan ta’sir reaksiyasi har bir nagruzkadan sung bir
tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam
olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq..
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni bajarishda
fiziologik funksiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo’lib har bir urnnish yoki
navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yakin bulgan fonda boshlanadi. Bu
boshlanishida energiya almashinuvining fosfokreotin mexanizmi qatorida tursa, sung
bir-ikki minut utib glikoliz maksimalga kutariladi va uch - tutr minutdan keyin nafas
jarayonlari keng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom etmaydigan ish baja rnlsa ular
lozim bulgan darajadagi holatga kelishga ulgurmay ish asosan ana erob sharoitda
bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni kiska vaqt ichida bir
ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga kislorod yetkazish aktiv tizimi( kon
aylanish, tashki nafas va boshkalar) xisobiga bajariladi. Bundan xulosa shuki:
subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozay
tirish nagruzkani nisbatan aerob kiladi.
Teskarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali kislorodga
muxtoj likni yukotishga yetarli bulmasa kislorod yetishmovchiligi takrorlash dan -
takrorlashga kushila boshlaydi. SHuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini
kiskartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzkani nisbatan anaerobrok
kiladi.
4. Dam olish xarakter i(aktiv va passiv) xususan pao’zalarni boshqa, kushimcha
faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va x.k.) bilan tuldirish
organizmga asosiy ish turi va kushimcha qilinganini intensivligiga qarab organizmga
turlicha ta’sir kursa tadi. Kritikka yakin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi
kushimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat
beradi va shunga kura tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga
utishdagi keskin o’zgarishlarning oldi olinadn. O’zgaruvchan metodining asosiy
xarakterli tomonlaridan biri xam asosan shundan iboratdir.
5.Mashqni takrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzkani ta’siri kulamining
yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir
va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat kursatishga
majbur kiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi
kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib keladi. Un da ish bajarish butunlay
tuxtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi.
YUklamaning sxema tarzidagi ta’sirining komponentlari shulardan iborat. Xakikatda
esa axvol butunlay boshqacharok, odatda bir kompo nent emas byoshalasi xam
o’zgaradi. Buning o’zi organizm uchun turlicha o’zgarishlar qilish imkoniyatini
yaratadi.
Odatda organizmning nafas imkoniyatlarining oshirish vositasi sifatida shunday
mashqlar tanlanadiki ular orqali yurak-tomir, nafas jarayonining ishlab chikarishi
uchun yuqori darajada kislorod talab kiladigan va shu jarayon uzoqrok davom
etadigan ish tanlanadi. Ulardan samaralirogi tana muskullarining massasinn
ko’progini ishtirok etishi (changida, velosipedda yurish, eshkak eshish va x.k.) bilan
bajariladign mashqlar bulishi lozim. Imkoniyat bulsa mashg’ulotlarni boglar, urmon,
tog sharoitiga kuchirish tavsiya kilinadi. Kislorodga boy joyda kritik holatga yakin
intensivlikda ish bajarish tavsiya kilinadi.
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim axamiyatga egaligi ma’lum buldi. SHunga
kura tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or kali chukur nafas olish bilan
mashq, ish bajarish to’g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma’lumki nafas, kukrak, korin,
(bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli
zurikish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada upka ventilyatsiyasini yulga
kuyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) ogiz orqali chukur nafas tavsiya kilinadi.
Asosiy e’tibor nafas chikarishga karatilishi, chunki upkadagi kislorodi kam bulgan
xavo yangi xavo bilan aralashib ketmasligi keskin va chukur nafas chikarish tavsiya
kilinadi.
YUqori malakali sportchilarda chidamlilikni madaniyat lashda hozirgi zamon
metodikasi biror mashg’ulotni o’zidagina emas, trenirovka mashg’ulotlarining yillik
siklida xam juda katta xajmda ish bajarish ni tavsiya kilmokda. Masalan, mashxur
franso’z stayyori Allen Mimun o’zini sport karerasi yilarida ja’mi 85 ming km. yurgan.
Uni baxolash maqsadida yer shari aylanasi- ekvatori 40 ming km. e’tiborga olsak.
Magellan birinchi marta uni aylanib utgani 3 yil sarflagan. "Sport yurushi" bilan
shug’ullanuvchilar bitta trenirovka mashg’ulotida 100km.gacha masofani utadilar.