Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Harakatning bõğinlar harakatchanligiga boğliqligi
Harakat faoliyatlarni õzlashtirib olishlik, faqat malakani
takomillashtirish bilan boğliq bõlibgina qolmasdan, jismoniy
mashqlami bajarish uchun zaror bõlgan kuch, lezlik, chidamlilik,
cpchillik va bõğinlar harakatchanligiga ham boğliqdir. õqiuivchi
tomonidan tegishli qonuniyatlarni bilish jismoniy mashqlar
texnikasi ustida tõğri ishlash imkonini. yosh chc- garalarini
aniqlash. sifat samaradorligini oshirish imkonini bcradi.
Umumiy tavsif
Jismoniy harakat sifatlari dcganda, harakat faoliyatning sifat
xususiyatlari: kuch. tczlik. chidamlilik. cpchillik va bõğinlar
harakatchanligi tushuniladi.
Ikkala tcrmin ..harakat" va „jismoniy sifatlari" jismoniy
tarbiya Itaqidagi fanda bir huquqqa ega. Chunk! har xil oniillarda diqqatni uyğunlashtiradi. Harakatni boshqarish markaziy
ncrv rcgulatori jarayoni nuqtayi nazaridan „harakat sifatlari"
termini qõllaniladi. Agar harakatning biomexanik xaraktcristikasi ajratilmoqchi bõlinsa, ..jismoniy sifatlar" termini
qõllaniladi. Nihoyat. harakat faoliyatining sifat xususiyatlari
ko'rib chiqilsa. fiziologik va psixologik nuqtayi nazardan,
uchinchi tcrmin — ..psixomotor sifat" qõllaniladi.
Harakat sifatlarni mustaqil guruhlarga bõlish qabul qilingim:
tczlik sifati. kuch sifati. chidamlilik sifati va boshqalar.
Lckin qator sifatlarda psixofiziologik mexanizm. õxshashliklar
mavjud. Umumiy komponent va mexanizmning har xil sifatlarini
qidirishlik ularning diflerensiatsiyasiga. tarkibini aniqlashga
olib keladi. Awal oddiy hisoblangan ba’zi sifatlar hozir birbiriga boğliq bõlmagan eng oddiylarga bõlinadi. Hozirgi vaqtda
faqat qonuniy tasnifni beribgina qolmasdan. aniq har xil sifat
mexanizmining vujudga kelishini ham aniqlab bõlmaydi. Harakat
sifatlari tuzuvchi komponentlar õrtasida umumiy va maxsus
komponcnilarm ajratish zarur. Lmumiysi bir qancha harakat
sifatlarga tcgishli (masalan. iroda sifatli. chidamlilik).
Maxsus komponcnt biror-bir sifatning õziga xos shartli
hisoblanadi.
Harakat sifatlarini oddiy va murakkabga ajmtish maqsadga
muvofiq. Oxirgisi masalan. epchillik va mõljalga olish murakkab
sifatlarga kiradi. Psixik sifat komponcntiga nishonga olish. kõz
õlchovinmg sifati kiradi. Oddiy va murakkab harakat sifatlariga
baskctbolchi rivojlantirish bosqichlari orqali õtadi. Boshlan-
ğicli bosqichda bir sifatni rivojlantirish asosida bosliqa bir
sifat õsishi vujudga keladi. Kcyinchalik boshqa bir sifatning
õsishi ikkinchi bir sifatning (jismoniy mashqlar
aloqadorligining buzilishiga) õsishini tormozlaydi. Sunday
holning vujudga kelishida ma'lum bir mexanizmni anacrob va acrob
jarayoni õrtasidagi antogonizm (qarama-qarshiliklar) bir
sifatning rivojlanishi ikkinchisining rivojlanishini
sekinlashtiradi.
Harakat sifatlar yoshlarga qarab geteroxronlik (har xil
vaqtdaligi) bilan xarakterlanadi. Demak, har xil harakat
sifatlar har xil yoshlarda õzining maksimal rivojlanishiga cga
boladi (masalan. iczlik sifatlari 13—15 yoshda. kuch sifatlan
25—30 yoshlarda vujudga keladi).
Harakat sifatlari har tomonga yõnalishining õzgarishi jinsiy
organlarning yetilishi davrida kõrinadi. Bu davrda kuch tezligi
sifatning rivojlanish sur’aii tez ortadi, hanikat koordinatsiyasi sekinlashadi yoki vaqtincha tõxtaydi. Bu neyrodinamikaning õzgarishi bilan boğliq: qõzg*alishning ortishi. nerv
jarayonining harakatchanligi. kuch — tezlik sifatining kõrinishi
va koordinatsiya imkoniyatini tormozlash.
Kuch va uni rivojlantirish uslubiyoti
Odamning kuchi deb — tashqi qarshilikni yengib õtishiga yoki
tashqi kuchlaiga qarshi turishiga. yoki foydali harakatni bajara
olish qobiliyatiga aytiladi. Birinchi navbatda. odam. harakatsiz
obycktga ta'sir ctishga urinadi (sport asbob-anjom- lariga —
uloqtirish, sakrash, gimnastik mashqlar). ikkinchi navbatda.
tashqi kuchlar ta'sirida dastlabki tana statik holatini ushlab
qoladi. Tashqi ta’sirdan ham shunday kuchlar bõlishi mumkin.
Masalan. boksda raqiblar urishi, lananing oğiriigi yoki osilib.
burchak ushlab turishlik.
Bu sifatning psixoliziologik mexanizmi. muskul kuchla- nish
rcgulatsiyasi bilan. ishlash tartibi sharoit bilan boğliq.
Muskullar kuchlanishi, iroda, harakat sislcmasining markaziy
nerv periferik bõlimlari ishiga boğliq, umumiy formada qilib
aylganda, muskullar kuchlanishi quyidagicha ajratiladi: I)
markazdan muskullarga borayotgan impulslar chastotasi (cluistota
qancha ortiq bõIsa. muskul kuchlanishi shuncha ortib boradi); 2)
harakat birligiga kiritilgan kuchlanish soni; 3) muskullaming
qõzğaluvchanligi va unda cncigctik manba- larning mavjudligi.
Muskullar qõzğalishi rejimi asosida vujudga kelishi mumkin:
izomctrik (muskullar uzunligi õzgarmasdan). bu rejim bir holaini
uslilab turishda ishlatiladi; miomctrik (izos- tatik. muskullar
uzunligi qisqaradi, lekin muskullar kuchlanishi ozgarmaydi), bu
rejim siklik va ballistik harakatlarda, muskullar qisqarishi
bosqichga taalluqli; pliomctrik (muskullar chõzilishida),
siltash bilan boğliq bõlgan, õtirib-turish, tashlasli, depsinish
harakatlari uchun xarakterlidir.
Kuch qobiliyatlarining turlari muskul kuchlanish rcjimi- ning
xarakterli tomonlariga qarab aj rati lad i. Statik rejim va
sekin harakatlarda shaxsiy kuch qobiliyati, tcz harakat davrida.
kuch tezligi qobiliyatlariga ajratiladi. Qisqa vaqt ichida kõp
kuchni vujudga keltirish qobiliyatini portlash kuchi deyiladi.
Kuch qobiliyatlarining turlarini muskul kuchlanishi rejimi
bilan birga ohb borish xaraktcri bõyicha ajratadi. Statik rejim
va sekin harakatlarda, tezkorlik kuch qobiliyati (dinamik kuch).
tcz harakatlarda kõrinadigan shaxsiy kuch qobi- liyallarifia
ajratiladi. Bu portlash kuchi, ya'ni oz vaqt ichida eng kõp kuch
kõrsatish qobiliyatidir. Sakrashda. masalan, u sakrovchanlikda
kõrinadi.
Odam kuchining kõrinishida asosiy omil — muskul kuchlanishi,
shuningdek, tana massasi (oğirligi) ham ma'lum rolni õynaydi.
Shuning uchun yana absolut va nisbiy kuchga ajratiladi.
Birinchisi deyilganda, odamni qaysi bir harakat orqali tana
oğirligini hisobga olmasdan ishlatilayotgan kuchi tushuniladi.
ikkinchisi deyilganda, odam tana oğirligining I kg ga tõğri
keladigan kuch balandligi tushuniladi.
Kuchni õlchash. Absolut kuch. odam chcgaralangan oğirlikni
kõtara olishining dinamometrik kõrsatkichi orqali
xaraktcrlanadi. Nisbiy kuch absolut kuchning shaxsiy kuchga
munosabati bilan õlchanadi. Bir xil mashqlangan, ammo bar xil
oğirlikdagi odamlarda absolut kuch oğirlikni kõpayishi bilan
ortib boradi, nisbiy kuch pasayib boradi. Bu tana õlchovining
ortishi bilan, muskul kuchiga nisbatan uni oğirligi katta
ulushda ortib boradi.
Qator sport turlarida (masalan. uloqtirishda) muvaffaqiyat
katta absolut kuch bilan ta'minlanadi. Kuchning kõrinishi
harakalning biomcxanik sharoitiga, yelka bõğinlarining uzunligi
va muskulni flziologik kõndalangligiga tõğridan tõğri boğliq.
Kuchni rivojlantirish uslubiyati manbayi. Kuchni rivojlantirish uchun qarshiligi orttirilgan mashqlardan
foydalaniladi. Ular ikki guruhga bõlinadi:
1. Tashqi qarshiliklar bilan mashqlar. Qarshilik sifatida
oğirlik (toshlar. shtangalar). sherikning qarshi ta'sir etishi,
õz-õziga qarshilik kõrsatish. bosliqa asbob-uskunalaming
qarshiligi (prujinali cspandcrlar. rezina). tashqi muhitning
ta’siri (qnmda. qalin qorda yugurish va boshqalar).
2. Shaxsiy tana oğirligini ycngib õtish mashqlari. (Masalan,
layanib yotgan holda qõlni bukib-yoyishlar.)
Har bir kuch mashqlari õzining yiitnq va kamchiliklariga cga.
Oğirlik bilan bajariladigan mashqlar shuning uchun õnğayki,
ularning yordamida yõğon va mayda muskul guruhlariga ta’sir
ctish mumkin. ular ycngil mc'yorlanadi.
Kuchni rivojlantirishning tipik manbalari: 6—9 yoshda —
predmeti umumiy rivojlantirish mashqlari. gimnastik dcvorga
suyantirib qõyilgan õrindiq bõyicha tirmashish. Gimnastik
dcvorga tayanib-ushlab sakrashlar, uloqtirishlar: 10—11 yoshda
katta oğirligi bõlmagan umumiy rivojlantirish mashqlari
(tõldirma tõplar. gimnastik tayoqchalar). uch usulda bajariladi:
õğil bolalar vertikal arqonga chiqishadi, ycngil tõldirma
tõplarni uzoqqa uloqtirishadi va boshqalar; 14—15 yoshda
tõldirma tõplar bilan. ycngilroq gantdlar bilan. kuch õyinlari,
..arqon õyinlari", tortilish mashqlari bajariladi. Yoshlarda
bulun tashqi oğirlik oxirgi chcgaragacha (taxminan yuqori
miqdordan va — 70%) bõlishi. bundan tashqari, mashqni rad
qilgunga qadar bajarish tavsiya ctilmaydi.
13—14 yoshlarda qizlar uchun kuch yuki bolalarga nisbatan tana
oğirligini ycngib õtish mashqlari, tashqi oğir- liklarni ycngib
õtish sifati, undan tõliq foydalanish ustunligi bilan
ifodalanadi.