Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси тошкент ислом университети “фикх, иктисод ва таббиий фанлар” факультети

 
тескари алоқа 
2 – расм. Инновацион менежмент тизими 
Мақсадлар 
Вазифалар 
Усуллар 
Тузилмалар 
Ахборотли 
Ресурсли 
Методологик 
Ҳуқуқий 
Табиатни муҳофаза 
қилиш 
Ҳодимлар 
Ишлаб чиқаришнинг 
техник 
технологик 
омиллари 
Молиялар, 
инвестициялар 
Маркетинг 
Лаборататория 
тадқиқотлари 
Констуркторли
к ишламалари 
Патентлаштири
ш ва ноу-хау 
Лицензиялар,но
у-хауларни 
харид қилиш 
Синаш 
ва 
назорат ИТТКИ 
Бошқарувчи тизим 
Таъминловчи 
тизимча 
Бошқариладиган вазифавий тизимча 
Илмий тизимча 
Ички микромуҳит 

---

74 
Инновацион менежментнинг ички микромуҳити – фирманинг 
ташкилий, технологик, социал – психологик ва техник – иқтисодий 
муҳитидан иборатдир. 
Мураккаб, катта тизим тизимчаларнинг йиғиндисидан иборат 
бўлади ва таъминловчи, илмий, бошқарувчи ва бошқариладиган 
кўпбосқичли, мураккаб тизимчалардан ташкил топади. Ўз навбатида 
бошқарувчи тизимга кичик тизимчалардан ташкил топади, улар ўртасида 
учта асосий босқичларга эга иерархик тузилма кўринишидаги тобелик 
мавжуд. Бунда иерархиянинг пастроқ босқичига тегишли бўлган ва 
биргаликда ҳаракат қилувчи тизим иерархиянинг кейинги юқори 
босқичига тегишли бўлган тизимчанинг барча вазифаларини бажаради. 
Инновацион менежментнинг бошқарувчи тизимчасини кўриб чиқамиз. 
Ташкилотнинг иерархик мураккаб, катта тизим сифатидаги киришлари ва 
чиқишлари 3 – расмда тасвирланган. 
3-расм. Инновацион менежмент тизимидаги кириш ва чиқиш 
параметрлари 
Киришлар 
Чиқишлар 
Когнитив (илмий билимлар) 
меҳнат, молиявий, ахборот,моддий, 
энергетик ва бошқа ресурслар 
Янги жараёнлар, маҳсулотлар, 
хизмтлар, 
фойда 
(бизнесда)ёки 
ижтимоий фойда (социал соҳада), 
ходимларнинг янги билимлари, ишлаб 
чиқаришни ўсиши, янги сегментлар ва 
бозорларни ўзлаштирилиши, социал 
жавобгарлик, 
ходимларнинг 
қаноатланганлиги. 
Инновацион 
ва 
бошқа 
ўзгаришлар 

---

75 
Бошқарувчи тизимга инновацион менежмент катта тизими иерархик 
тузилмасининг учинчи ва энг юқори босқичи бўлади. У кичик тизимчалардан 
ташкил топган, бошқарувнинг мақсадлари, вазифалари, усуллари ва 
тузилмалари тизимидан иборат бўлган иерархиянинг иккинчи босқичи ҳар 
хил тизимчалари операцион бошқарув тизимидан иборатдир. Ниҳоят, 
иерархиянинг биринчи, пастки босқичида бошқарувнинг типик маҳаллий 
тизимлари 
турадилар. 
Масалан, 
бошқарув 
вазифалари 
тизимчаси 
режалаштириш, ташкил қилиш, раҳбарлик қилиш, мувофиқлаштириш ва 
тартибга солиш, ундовчи сабабларни бошқариш, ўзаро ҳамкорлик ва назорат 
қилиш жараёнларини ташкил қилишнинг типик жараёнлари ўзаро боғланган 
йиғиндисидан иборатдир. Ҳар бир типик жараён якка ҳаракатлар тизим 
элементларидан ташкил топади. Бунда барча элементлар, жараёнлар, 
тизичалар ҳар хил турдаги ва кўп сонли алоқалар ва ўзаро ҳамкорликларга 
эга. Масалан, назоратнинг типик жараёни фаолият натижавийлиги 
кўрсаткичлари шаклидаги стандартларни белгилаш, дастлабки назора, 
фаолият 
юритиш 
кўрсаткичларини 
берилган 
стандартлар 
билан 
солиштиришни ўз ичига олувчи жорий назорат ва натижаларни ўлчашдан 
ташкил топади. Якуний назорат навбатдаги босқичлар ёки умуман бутун иш 
тугагандан кейин амалга оширилади. 
Назоратнинг типик жараёнларида алоқаларнинг биринчи босқичидаги 
таҳлили анча мураккаблилиги билан таърифланади. масалан, жорий ва 
якуний назорат тескари алоқаларга асосланади, шунинг бир вақтда 
раҳбарнинг 
ходим 
ҳаракатининг 
характери, 
ишнинг 
мақсадларини 
ўзлаштириш, таъсир кўрсатишни, қўллаш бўйича ҳаракати бошқарувчи 
тизимни кўпгина ораси очиқ тескари алоқага эга қилади.
Бошқариладиган тизимга ҳам иерархиянинг бир неча босқичларидан
ташкил топади. Бошқариладиган тизимчанинг биринчи босқичидаги асосий 
вазифа унинг тизимчалари (ишлаб чиқариш, ходимлар, молия ва 
маркетинг)ни мувофиқ фаолият юритишдир. ишлаб чиқариш тизимчаси 

---

76 
энергетик, моддий ва ахборот оқимлари ва таъсир кўрсатишнинг техник – 
технологик омилларига асосланган уларни ишлаб чиқиш усулларининг 
мураккаб бириктирилиши билан таърифланади. 
стратегик мақсадлар стратегик режалаштириш маъмурий тармоқли 
ва башоратлаш 
тактик 
оператив оператив режалаштириш таҳлилий ва башоратли қўйилган штабли 
вазифавий 
узоқ муддатли жараёнлар ва ўзаро ҳамкор - мантиқий-дидактик матрицали 
ликларни мувофиқлаш- 
қисқа муддатли тириш,ташкил қилиш 
устуворлик даражаси ундовчи сабабларни бошқа - иқтисодий дивизионли 
иерархия қариш, ҳисобга олиш ва эвристик вазифавий 
даражаси назорат қилиш 
Иерархия иккинчи босқичи ишлаб чиқариш тизимчасининг ажралиб 
турувчи хусусияти оқимларни мувофиқлаштириш ва мувофиқ тақсимлаш 
вазифасидан, шу жумладан иерархиянинг биринчи, пастки босқичи типик 
технологик жараёнларини декомпозиялаш ва агрегациялаш (бириктириш) 
дан иборатдир. Бунда ҳар бир типик жараён киришлар, чиқишлар, ҳолатнинг 
ҳар хил параметрлари, бошқарув ва берилган мақсаддан четга чиқишларга 
эга кичик тизим бўлади. 
Кўпгина типик жараёнлар иерархиянинг пастки даражасидаёқ 
детерминацияланганлик 
(асосланганлик)нинг 
пастки 
даражаси 
билан 
таърифланади. Айниқса бу “инсоний ресурслар” тизимчасига тегишлидир. 
тушунарлики, иерархиянинг юқорироқ даражаларида тизимнинг ноаниқлиги 
Инновацион менежментнинг 
бошқарувчи тизимчаси 
Мақсадлар тизимчаси 
Вазифалар тизимчаси 
Усуллар тизимчаси 
Бошқарувнинг ташкилий 
тизимлари тизимчаси 

---

77 
ўсади. Шунинг учун тизимларнинг ноаниқлигини бартараф қилиш учун 
иерархиянинг 
барча 
босқичларида 
жараёнларни 
маҳаллий 
барқарорлаштириш, эгилувчан, мослашувчан жараёнлар ва бошқарув 
тизимларини, ҳамда ўз ичига башоратли устунни таҳлил қилиш, бошқарув 
қарорларининг 
дарахтини 
яратиш, 
яшаш 
даврили 
ва 
эҳтимолли 
ёндашишларни қўллаш, эконометрик, статистик, имитацион ва вазиятли 
моделлаштиришдан фойдаланишни олувчи менежментнинг янги усуллари 
каби тизимчаларни бошқариш вазифаларини алоҳида ажратиш зарур. 
Мураккаб тизимчаларни бошқаришда эвристик моделлаштириш, кўп 
босқичли мувофиқлаштириш асосий усуллар бўлишлари мумкин. Эвристик 
моделлар 
ходимларни 
бошқариш 
тизимларига 
нисбатан 
кўпроқ 
қўлланадилар, кўп босқичли мувофиқлаштириш эса, ишлаб чиқариш ва 
маркетингни бошқариш тизимларига нисбатан қўлланилади. 
Кўриб 
чиқилган 
бошқарувчи 
ва 
бошқариладиган 
тизимчалар 
таъминлаш тизимчаси, илмий тизимга, фирма микромуҳити каби асосий 
тизим ягона бир бутун сифатидаги ташкилотнинг ташкил қилувчилари 
бўладилар. 
Ташкилот “очиқ тизим” сифатида фаолиятнинг турли туман шакллари, 
жиҳатлари ташкилий тузилмаларнинг бирлиги билан таърифланади, фалсафа 
вазифасига эга. 
Ташкилотни фаолият юритишининг мувофиқ шартларини аниқлаш 
учун тизимчалар, типик жараёнлар ва барча даражадаги элементларни 
ташкил 
қилувчи 
катта, 
мураккаб 
тизимларнинг 
кўрсаткичлари 
ва 
хусусиятларини умумлаштириш зарур. Очиқ тизим сифатидаги ташкилот 
инновацион фаолиятини қуришнинг умумлаштирилган тамойиллари 3 – 
жадвалда берилган. 
3-жадвал 
Очиқ тизим сифатидаги ташкилот инновацион фаолиятини қуришнинг 
тамойиллари 

---

78 
Қуриш тамойиллари 
Мазмуни 
1.Тизимнинг 
яхлитлиги 
Тизим элементларининг яхлитлиги ва ўзаро ҳамкорлиги. Ташқи 
таъсирларга 
тизим 
ягона 
бир 
бутун 
сифатида 
жавоб 
қайтаради.Корхонанинг автоном тизим сифатидаги оператив, 
ишлаб чиқариш, молия, инвестицион, инновацион, стратегик 
фаолиятининг яхлитлиги. 
2.Элементларнинг 
ўзаро боғлиқлиги ва 
ўзаро ҳамкорлиги 
Тизимнинг таркибий қисмлари тўғридан тўғри ва тескари алоқа 
билан боғланганлар. Масалан ишлаб чиқаришнинг якуний 
маҳсулоти 
меҳнат 
воситалари, 
меҳнат 
предметлари, 
технологиялар, 
ташкил 
қилишлар, 
ходимларнинг 
ўзаро 
ҳамкорлиги асосида олинади. 
3.Вазифаларни 
асосланганлиги 
Корхона вазифалари беихтиёр эмас, балки ишлаб чиқаришнинг 
мақсадлари, талабнинг талаблари, ресурсларнинг мавжудлигига 
мувофиқ шаклланади ва ўзгарадилар. 
4.Иерархиклик 
Тизимнинг ҳар қандай горизонтал ва вертикал даражаларида 
элементлар (технологик занжирчанинг бўғинлари, таркибий 
бўлинмалар, алоҳида ходимлар ва ҳ.к) ўртасидаги иерархик ўзаро 
ҳамкорлик таъминланиши керак. 
5.Элементларнинг 
автономлиги 
Тизимнинг ҳар қандай вертикал ва горизонтал даражаларида 
бошқа бўлинмалар ҳаракатларига боғлиқ бўлмаган вазифалар 
аниқ чегараланадилар. Масалан, ТНБ, ходим, бош конструктор 
хизматлари, ишлаб чиқариш бўлинмалари ва ҳ.к. бир бирига 
боғлиқ бўлмаган вазифаларни бажарадилар, яъни автоном 
равишда ҳаракат қиладилар. 
6.Мослашувчанлик, 
синхронлик, 
бир 
текислик 
Тизимнинг барча бўғинлари ва таркибий элементлари вақтда 
синхронлаштирилганлар ва қандай ва қатъий белгиланган 
усуллар ва йўллар (ишлаб чиқариш жараёнларининг регламентлар 
(иш тартиби), қўлланмалар. Техника хавфсизлиги, меҳнат 
муҳофазасининг меъёрий талаблари, экологик меъёрларга риоя 
қилиш, 
меҳнат 
жараёнларининг 
тарифини 
белгилаш)дан 
фойдаланишда 
ташкилотнинг 
асосий 
мақсадлари 
билан 
мослашганлар. 
7.Мослашувчанлик, 
эгилувчанлик 
Тизимни ўзгаришларга мослашувчанлиги, масалан, ишлаб 
чиқариш 
аппаратини 
янги 
техника, 
технологияларга 
мослашувчанлиги, 
ходимларни 
инновацион 
ва 
ташкилий 
ўзгаришларига мослашуви ва ҳ.к. 
8.Бошқарувчанлик 
Ускунани ишлашида тўхташлар ва бекор туришларни йўқлиги, 
ишлаб чиқариш жараёнининг ҳар хил босқичларининг бир 
текислиги ва синхронлиги, ходимларнинг сабабсиз ишга 
келмасликлари ва келмай қолишларининг йўқлиги. Ахборот ва 
моддий оқимларнинг тартибга солинганлиги, бошқарувчи 
бўғиннинг буйруғи бўйича вазифаларни бажарилишининг 
мунтазамлиги. 

---

79 
9.Кўп вазифавийлик, 
кўп жиҳатлик 
Тизимнинг қайтадан йўлга қўйилишга, янгиликларни тадбиқ 
этилишига, ходимлар тез қайта ўқитилишига, навларни ўзгариши 
ва кенгайишига, қисми ёки тўлиқ модернизацияланишга 
янгиланишга ва ҳ.к. қобилияти. 
10.Равшанлик 
Техник ва ишга доир ҳужжатларнинг ягона атамашунослиги, 
тизимнинг барча бўғинларига нисбатан талабларнинг ягоналиги, 
жазолар, меъёрлар ва тартибга солувчи базанинг ягона тизими. 
Ташқи таъсирлар таъсири остида қайтадан йўналтирилиши 
имконияти. 
11.Мувофиқлик 
Энг 
муҳим 
хусусият-барча 
бўлинмалар 
ҳаракатларини 
мувофиқлаштириш 
имконияти, 
асосий 
вазифаларга 
қаратилганлик. Барча юқорида санаб ўтилган тамойилларга риоя 
қилиш билан таъминланади.