Ўzbekiston respublikasi

5. Xayol jarayonlarining fiziologik asoslari 
Xayol jarayonlarining, shu jumladan fantaziya obrazlarining vujudga kelishi 
inson miyasi faoliyatining mashsuli shisoblanib, bosh miya katta yarim sharlari 
po’stloq qismining funksiyasi orqali amalga oshadi. Xotira bilan xayolning 
fiziologik asoslari, mexanizmlari o’rtasida muayyan darajada o’xshashlik va ba'zi 
tafovutlar mavjudligini ta'kidlab o’tish joiz. Xotiraning fiziologik asosi muvaqqat 
nerv boqlanishlarining o’zaro birikuvi shamda faollashuvi (qayta jonlanishi, 
tormozlanishi)dan iborat bo’lsa, xayol jarayonida inson ontogenezida yuzaga 
keltirilgan boqlanishlar tizimi buzilishi (emirilishi) oqibatida yangi tizim shosil 
qilinadi.
Favquloddagi bunday sholat (birlashishi, yangi tizim) ma'lum eshtiyoj yoki 
birorta tasodifiy taassurot (tashqi ta'sir) orqali miya po’stida kuchli qo’zqolish 
o’choqining shosil bo’lishi tufayli vujudga kelishi mumkin. Xuddi shu boisdan 
xayol surayotgan shaxsda nerv shujayralarining gurushlari o’zaro yangitdan 
(qaytatdan) boqlanishi, shuning uchun fantaziya obrazlariga xos yangilik va 
o’xshashlik alomatlari mazkur yangicha boqlanishga bo’ysunadi.
Shunday qilib, xayol miya katta yarim sharlari po’stining funksiyasi 
shisoblanishiga qaramasdan, uning fiziologik mexanizmlari miyaning boshqa 
qismlari bilan boqliq ekanligi to’qrisida faraz qilishga imkon tuqdiradi. Miyaning 
mana shunday chuqurroq qismlari gipotalam-limbik (yunoncha xypotxalamus 
anglatadi va yuksak markazlar majmuasidan iborat bo’lib, shar xil funksiyalar 
moslashuvini ta'minlab turadi; lotincha limbus chegara, chet, shoshiya degan 
ma'noni bildiradi; yunoncha txalamus tepalik degani tizimi fantaziya obrazlarining 
shakllanishi bilan ularni faoliyat jarayonlariga qo’shilishda miya yarim sharlari 
po’sti bilan birga qatnashadi. Tizimning po’stloq bilan po’stloqosti qismlari 
boqlanishi tufayli gipotalamus miya stvolining yarim sharlar bilan tutashuvida 
"limb" (chegara) shosil qiladi.
Inson miyasi fantaziya obrazlariga shamda organizmning periferik (chet) 
qismlariga boshqaruvchanlik ta'sirini o’tkazib, ularning faoliyatini o’zgartirib 
turadi. Shaxs asabiylashganida biror narsa shaqida qattiq o’ylasa, albatta tana 
a'zolarida ko’zga tashlanadigan o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin. Yuzaga kelgan 
bunday alomatlar (belgilar, izlar) "stigmat"lar deb nomlanadi (yunoncha stigma 
doq yoki chandiq degan ma'noni anglatadi).
Qadimgi xalq afsonlari, rivoyatlariga qaraganda inson qattiq jismoniy 
kaltaklangan davrini eslasa, go’yoki o’sha azobning izlari favquloddagi paytda 
yuzaga kelishi ta'kidlanadi. qo’rqinch sholat to’qrisida xayol obrazlari yaratilsa, 
odamga uchuq chiqishi, lablari yorilganday shis etishi voqeliklari uchrab turadi. 
Masalan, chekish va ichishni mutloq tashlagan shaxs papiros yoki spirt ichimligi 
to’qrisida o’ylasa, uning oqiz bo’shliqida tamaki ta'mi, aroqning achchiqligi paydo 
bo’lishi mumkin. Inson juda suvga tashna bo’lsa yoki ochlik azobi qiynasa, ular 
to’qrisida o’ylasa, "shirin qoniqish" "lazzatlanish" shislari vujudga keladi. 
Psixologiyada qo’rqinch sholati to’qrisida muayyan materiallar to’plangan va 
tashlil qilingan. qo’rqinch yunoncha pxobos "fobiya" deb nomlanadi. Fobiya 

---

131 
muayyan sharoitlar va vaziyatlarda shaxsda vujudga keladigan kuchli asosga ega 
bo’lmagan qo’rqinch va tashvishlanishdan iborat, inson tomonidan yengish 
imkoniyat yo’q muttasil psixopatologik sholati. Mazkur patologik sholatning ba'zi 
birlariga tushuncha berishga sharakat qilamiz: 1)agarafobiya-shaxsning gavjum 
maydonlardan, shosh ko’chalardan o’tishiga qo’rqishi; 2) kaustrofobiya-insonning 
eshigini quluflab yolqiz o’tirishidan qo’rqishi; 3) monofobiya- shaxsning yakka-yu 
yolqiz, shech kimsiz qolishdan qo’rqishi; 4) atropofobiya- insonning ko’pchilik 
davrasidan, shaloyiqdan qo’rqishi; 5) nazofobiya-odamning kasal bo’lib qolishdan 
qo’rqishi; 6) eyrotrofobiya- shaxsning ko’pchilik davrasida izza bo’lishdan, o’zini 
yo’qotib qo’yishdan qo’rqishi; 7) didaktogen-o’quvchi yoki talabaning 
o’qituvchidan qo’rqishi; 8) yatrogen-bemorning shifokordan qo’rqishi va shokazo.
Xayolning organik jarayonlari bilan uzviy boqliqligi shaqidagi ma'lumotlar 
yana 
ideomotor 
(yunoncha 
idea-tushuncha, 
tasavvur, 
lotincha 
motor 
sharakatlantiruvchi 
degan 
ma'noni 
bildiradi) 
aktlar 
(sharakatlar)da 
mujassamlashgan bo’ladi. Inson u yoki bu sharakatni tasavvur qilish bilanoq xuddi 
shu narsaning tabiiy ravishda bajarilishi boshlanadi. Masalan, shaxs qaysidir 
ashulani dildan o’tkazsa, uning xirgoyisi amalga oshiriladi yoki rubob to’qrisida 
tasavvur qilinsa, undagi barmoq sharakati tasadifiy ijroga kirishadi va boshqalar.