Œзбекистон республикаси

Сирт тўлқинлар ҳажмий тўлқинлардан фарқли равишда фақат унча чуқур 
бўлмаган сиртда тарқалади. Баъзи ҳолларда зилзила пайтида катта вайроналарни 
келтириб чиқарадиган сирт тўлқинлари тарқалиш тезликлари ҳажмий тўлқинлар ( 
Р ва S )никидан кичкина, лекин тўлқин узунликлари уларникидан катта ҳамда 
сирт тўлқинлари ҳажмий тўлқинларникидан паст частота билан ҳаракатланади. 
Сирт тўлқинлар катта тебраниш даврига эга бўлиб, катта кўчишларни вужудга 
келтиради. Лекин бу тўлқинлар катта тезланишларни вужудга келтирмайди.
Сирт тўлқинлари ўз навбатида Рэлей ва Лявэ тўлқинларига ажратилади. 
Рэлей тўлқини грунт юқори қатламида вужудга келади. Бу тўлқинларнинг ўзига 
хос хусуссиятларидан, бири уларнинг чуқурлик бўйича тез сўнишдир. Рэлей 
тўлқинларининг масофа бўйича сўниши интенсивлиги ҳажмий тўлқинларникидан 
кичик бўлади. Рэлей (R) тўлқинларининг грунтда тарқалиш тезлиги ҳажмий 
тўлқинларникидан кичик бўлиб, уларнинг даври кўпинча 8-12 сек атрофида, 
тезликлари 3,1 км.с
-1
га тенг бўлади 
(
)
s
R
v
v
9
.
0
=
Рэлей (R) тўлқинларида олдинига 
тўлқин тарқалиш йўналишида кучсиз «туртки» содир бўлади, кейин вертикал 
йўналишда ҳаракат, орқага, пастга ва яна кейинги янги туртки содир бўлиши 
кузатилади. Бу тўлқин таъсиридан, грунт зарралари юқорида 51-53 расмларда 
келтирилганидек, эллипс траекторияси бўйлаб юқорига ва орқага (соат 
стрелкасига тескари) йўналишда ҳаракат содир бўлади.
Лявэ тўлқини силжиш деформациясини вужудга келтирувчи сирт тўлқини 
бўлиб, улар S- тўлқинларга ўхшаш бўлади, фақатгина улар горизонтал текисликда 
содир бўлади. Бу тўлқинларнинг вертикал ташкил этувчиси мавжуд бўлмайди. 
Лявэ (L) тўлқинларга грунтда ҳажмий S-тўлқинларга нисбатан кичик тезликда 
тарқалади, бироқ бу тўлқиннинг муҳитдаги тарқалиш тезлиги (R) Рэлей 
тўлқинникидан катта бўлади. Лявэ тўлқини даври 1-6 сек ва тарқалиш тезлиги 3,5 
км. с
-1
атрофида бўлади.

---

91