Ўzbekiston respublikasi

UChINChI BO’LIM

BILISh JARAYoNLARI
V BOB

SEZGI
1. Sezgi tog’risida umumiy tushuncha

Jashon psixologiyasi fanida to’plangan ma'lumotlarning ko’rsatishicha, sezish oddiy psixik bilish jarayoni shisoblanib, moddiy qo’zqatuvchilarning muayyan reseptorlarga bevosita ta'sir etishi orqali real olamdagi narsa va shodisalarning ayrim xususiyatlarini va shuning bilan birga, inson organizmining (uning a'zolarining) ichki sholatlarini aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki bosqichidir.

Sezgi biosfera va noosferada sharakatlanuvchi jamiki narsalarning, xosh mikro, xosh makro tuzilishidan qat'iy nazar, sezgi organlariga ta'sir qilish mashsulasining sodda obrazlar, timsollarning ayrim tarkibiy xususiyatlar tariqasida aks etishidir. Inson atrof-mushitdagi moddalar shaklini, sharakatlar ko’rinishini, ularning xossalarini o’ziga xos xususiyatlarini sezgi organlari yordamida, sezgilar orqali biladi, xolos.

Sezgilar tog’risidagi ilmiy ta'limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, sharakati birlamchi shisoblanib sezgilarning o’zi esa tashqi va ichki qo’zqatuvchilarning sezgi a'zolariga ta'sir etishining mashsulidir. Ma'lumotlarning ko’rsatishicha, sezgilar moddiy (ob'ektiv) borliqning, voqeilikning shaqqoniy tasvirini in'ikos qiladi, binobarin moddiy olam qanday ko’rinishga, shaklga, xususiyatga ega bo’lsa ular xuddi shundayligicha shech o’zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.

Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexanizmlarini qo’zqatuvchilarning o’ziga mutlaq mos (adekvat) bo’lgan analizatorlar ta'siri natijasida yuzaga keluvchi asab (nerv) jarayoni, uning tizimi, tuzilishi tashkil qiladi. Fiziologlar va psixologlarning ta'limotlariga ko’ra analizatorlar uch o’zaro uzviy uyqunlikka ega bo’lgan tarkibiy qismlardan iboratdir. Sodda qilib talqin qilinganda mazkur tarkiblar quyidagi ketma-ketlikdagi tuzilishdir:

1) tashqi kuch-quvvatni (energiyani) asab (nerv) jarayoniga aylantirib beruvchi periferiya qismdan, ya'ni reseptordan;

2) analizatorlarning pereferiya qismini markaziy qism bilan boqlovchi afferent (markazga intiluvchi asab tolasi), o’tkazuvchi asab yo’llaridan;

3) periferiya qismlaridan keluvchi nerv impulslari (sharakatlari) qayta ishlanuvchi analizatorlarning miya po’stidagi qismlaridan (uchastkalaridan) iboratdir.

Boshqacha so’z bilan aytganda, periferik nervlarning uchlari (ko’z, quloq, teri, burun kabilar), ta'sirotnii eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv tolalari, analizatorlarning orqa va bosh miya markazlari analizatorni tashkil qiladi.

Jashon psixologiyasi fanining so’nggi yutuqlari shamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha klassifikasiya qilinadi (ushbu tasniflanishning dastlabki ko’rinishi ingliz olimi Ch. Sherringtonga taaluqlidir):

1) tashqi mushiidagi narsa va shodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan shamda reseptorlarga tananing sirtqi qismiga joylashgan sezgilar, ya'ni eksterioreseptiv sezgilar (reseptorlar);

2) ichki tana a'zolari sholatlarini in'ikos etuvchi shamda reseptorlari ichki tana a'zolarida, to’qimalarida joylashgan sezgilar, ya'ni interoreseptiv sezgilar;

3) tanamiz va gavdamizning sholati shamda sharakatlari shaqida ma'lumot (axborot, xabar) beruvchi, muskullarda, boqlovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya'ni proprioreseptiv sezgilar. Birinchi turkum sezgilarni ko’rish, eshitish, shidlash, teri-tuyush, ta'm-maza, kabi turlar tashkil qiladi. Ko’rish 380 dan 770 gacha millimikron diapazondagi elektromagnit nurlardan iborat jarayondir. Eshitish esa tebranish chastotasi 16 dan to 20000 gacha bo’lgan tovush to’lqinlaridan iboratdir. Ko’rish sezgilari bosh miya po’stini tepa burmasining qismidan joy egallagandir. Teri-tuyush, sharakat sezgilari miya po’stini markaziy burmasining orqa qismidan o’rin olgandir.

Endi sezgilar klassifikasiyasi, moshiyati va uning negizlari yuzasidan kengroq muloshaza bildiramiz. A. R. Luriyaning fikricha, interrereseptiv sezgilar asl, tub ma'nodagi sezgilar emias, balki emosiyalar bilan sezgilar o’rtasidagi oraliq sezgilar sifatida namoyon bo’ladi. Psixologiya fanida mazkur sezgilarning sub'ektiv ravishda paydo bo’lishi yetarli darajada chuqur o’rganilmagan, xuddi shu bois ular "noma'lum shislar" doirasiga kiritilgandir. Ular tog’risidagi bilimlar bilan tanishish, o’zgarib borishlarini tekshirish "kasalliklarning ichki manzarasi"ni ifodalab berishda mushim rol o’ynashi mumkin. Ichki organlarning xastaligida vujudga keluvchi mazkur sholatlar ichki kasalliklarni diagnostika qilishda aloshida ashamiyat kasb etishi turgan gap (A. R. Luriya tadqiqotlaridan).

Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uyqonadi, shuning bilan birga ularning ifodalanishi o’ziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular "oldindan shis qilish" tariqasida paydo bo’lib, shatto inson ularni ta'riflab berish imkoniyatiga qodir emas, ko’pincha ushbu kechinmalar tush ko’rishda qaysidir kasallik shuruj qilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini o’tmaydi, xolos.

Ular insonning kayfiyatida, emosional reaksiyalari o’zgarishida ko’zga tashlanadi, bolada esa shatti-sharakatning keskin o’zgarishiga sabab bo’ladi.

Chunki, bola o’z tana a'zolaridagi ichki sholatlarning o’zgarishini anglash, sezish, shis qilish uquviga ega emas, xuddi shu tufayli undagi shatti-sharakatning umumiy o’zgarishi belgilaridan buni sezish mumkin. Bu shodisalarning yorqin misoli sifatida quyidagi voqelikni tashlil qilamiz: bola o’z ichki interoreseptiv sezgilarini namoyoish qilish maqsadida "kasal" bo’lib qolgan qo’qirchoqini parvarish qila boshlaydi. Interoreseptiv sezgilarning ob'ektiv ashamiyati juda yuqori, chunki ular ichki jarayonlarni o’zaro o’rin almashtirish balansini ta'minlab turishning asosi shisoblanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, ular organizmlardagi jarayonlarni o’zaro o’rin almashib turishining gemostazi (borqarorligi) deb ataladi. Ichdan paydo bo’ladigan signallar xatti-sharakatni vujudga keltiradi, stress, zo’riqish, affekt sholatlarini yo’qotish (bartaraf qilish, pasaytirish), tuqilib kelayotgan mayllarni esa qoniqtirishga yo’naltirishgan bo’ladi. Oqibat natijada, ichki tana a'zolarining faoliyatini izdan chiqish sholati yuz berishi mumkin. Xuddi shu sababdan tibbiyot psixologiyasida interoreseptiv sezgilar sham mushim rol o’ynaydi. Somatik va visperal jarayonlar, rushiy sholatlar (psixosomatika) o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish imkonini yaratadi.

Interoseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interosepsiya bilan birgalikda K. M. Bikov, V. N. Chernigovskiylar tomonidan atroflicha o’rganilgan. Bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqqan sholda sharshlab berilgan.

Proprioreseptiv sezgilar tana dvigatel ipparatining va gavdaning fazodagi sholati tog’risida signallar bilan ta'minlab turadi. Ular inson sharakatining regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar.

Periferik reseptorlar muskullarda, paylarda va bo’qimlarda joylashgan bo’lib, maxsus tanachalari shakliga egadirlar. Mazkur tanachalar Puchchini tanachalari deb ataladi.

Tanachalarda vujudga keluvchi qo’zqatuvchilar muskullarining taranglashuvi natijasida va bo’qimlar sholatining o’zgarishida, nerv tolalari (iplari) yordamida orqa miyaning orqa ustunidagi (stolbasidagi) oq suyuqliklarga yetkaziladi. qo’zqovchilar Burdax va

Goll yadrosining quyi bo’limlariga yetib keladi va undan po’st osti tugunlaridan o’tib, bosh miya katta yarim sharining qoronqilashgan zonasida o’z sharakatini yakunlaydi.

Proprioreseptorla sharakatining afferent asosi ekanligi A. A. Orbeli, P. K. Anoxin (shayvonlarda), N. A. Bernshteyn (odamlarda) tomonidan o’rganilgan.

Psixologik ma'lumotlarga ko’ra, gavdaning fazodagi sholati sezgirligi statik sezgilarda o’z ifodasini topadi. Unigng markazi ichki quloq kanallarida joylashgan bo’lib o’zaro bir-biriga perpendikulyar bo’shliqda tutash sholatda yotadi. Masalan, yuosh sholatining o’zgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshadi:

a) o’zgarish endolimfa suyuqligiga boqliq qo’zqalish;

b) eshitish nervi;

v) vestibulyator nerv;

g) bosh miya po’stining chakka bo’lmasi;

d) miya apparatiga o’tadi.

Vestibulyator sezgirlik apparati qurish bilan bevosita aloqada bo’lib, fazoni orientirlash jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomabilning yo’ldan o’tishi (qatnovi), qalin o’rmonni kesib o’tish payti va shakazo. Xuddi shunday sholat uchishda sham yuzaga kelishi mumkin. Patologiya sholatida sham xuddi shunday jarayonga duch kelinadi.

Ekstroreseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashqari intermodal nospesifik sezgi turkumlariga sham ajratiladi. Masalan, eshitish organi (a'zosi) orqali sekundiga 10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopqoqi, tirsak, tizza uchlari orqali) payqash - vibrasiya sezgirlik deyiladi. Masalan, karlarning tovushlarning idrok qilishi, pianinoni ushlab turish, pol yoki mebelning sharakati kabilar.

Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb sham nomlanadi. Intermodalning boshqa bir ko’rinishi mana bunday sholatda namoyon bo’ladi:

a) shid, ta'm va maza sezgilarida;

b) o’ta kuchli tovushda, o’ta yorqin yoruqlikda;

v) tricheminal, ya'ni uch xil ta'sirning uyqunlashgan, integrativ sholatida kabilar.

Sezgining nospesifik shakli - terining foto sezgirligi ranglarning nozik jilolarini ajratish, qo’l uchlari bilan sezish orqali ro’yobga chiqadi.

Terining foto sezgirligi A. N. Leontev tomonidan kashf qilingan bo’lib, bu narsa ko’pgina sholatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ushbu kashfiyot qo’l uchiga yashil va qizil rangli yoruqlik yuborish orqali dunyo yuzini ko’rgan. Rang signallarining oqriq qo’zqatuvchilar bilan munosabati qiyosiy jishatdan olib borilganda, insonni faol mo’ljallash (orientirlash) jarayonida uning qo’l uchi terisiga kelib tushadigan rang nurlarini farqlashga o’rgatish mumkin ekan. Psixologiya fanida trening foto sezgirligi tabiati shali yetarli darajada o’rganilgani yo’q. Shunga qaramasdan, talamitik tizim va po’st ostining qo’zqalganida asab tizimi shamda teri ektodermlaridan kelib chiqqan, atrofga yoyilgan (tarqalgan), rudimentlar yoruqlik sezish elementlari maxsus sharoitda muaffaqiyatli sharakat qiladi. Ko’pincha "oltinchi tuyqu, shissiyot" sharofat bilan inson tomonidan "masofa"ni sezish, ko’r odamlarda to’siqni shis qilish ushbu jarayon uchun yorqin misol bo’la oladi. Eshtimol, yuz terisining issiq shavo to’lqinlarini idrok qilish, to’siq oraliqida mavjud bo’lgan tovush to’lqinlarini (tebranishlarini) o’zida aks ettirish terining foto sezgirligini ilmiy jishatdan izoshlashga muayyan negiz (asos) bo’lib xizmat qilish mumkin.