|
Ашёларнинг асосий манбалари
Тоғ жинсларини ҳосил бўлиши ва тузилиши 3 та асосий гуруҳга бўлинади (10.1-расм).
Магматик тоғ жинсларнинг физик-механик хусусиятлари
10.1-жадвал
|
Тоғ жинси
|
Зичлик, г/см3
|
Ғоваклик, %
|
Сув шимувчанлик, %
|
Сиқилишдаги мустахкамлик чегараси, МПа
|
|
Гранит
|
2,6-
2,7
|
2,55-
2,68
|
0,4-
2,6
|
0,1-
0,4
|
75-
240
|
|
Габбро
|
3,0-
3,3
|
2,95-
3,24
|
0,1-
0,4
|
0,01-
0,23
|
190
|
|
Лабродорит
|
2,7
|
2,6-
2,7
|
0,4-
4,8
|
0,1-
0,3
|
115-
130
|
|
Диорит
|
2,74
|
2,67
|
2,6
|
0,8-
1,1
|
120-
130
|
|
Диабаз
|
2,86
|
2,68
|
6,2
|
0,2-
0,9
|
120
|
|
Туф
|
2,63
|
1,23-
2,35
|
12,2-
56,5
|
25 гача
|
6-
6,2
|
|
|
|
Магматик тоғ жинслари
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Массив
|
|
Бўлинган
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Чуқурликдаги
|
|
Тошиб чиққан
|
|
Бўлакланган
|
|
Цементланган
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Гранит
Сиенит
Диорит
Габбро
|
|
Янги
(кайно туридаги)
|
|
Қадимги
(палео туридаги)
|
|
Вулқон қуми
Вулқон кули
Пемза
|
|
Вулқон туфи
Лава туфи
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Кварцли порфир
Ортаглазли порфир
Порфирит
Диабаз
|
|
Липарит
Трахит
Андезит
Базальт
|
|
|
|
|
10.1-расм. Магматик тоғ жинсларининг таснифи
Отилиб чиққан жинслар - магманинг совиши ва қотиб қолиши натижасида ҳосил бўлган (асосий) тоғ жинслари.
Магма юқори ҳароратли силикат эритмаси бўлиб, совутиш режимига қараб зич кристалли ва ғовакли жинсларни ҳосил қилиши мумкин.
|
|
|
Чўкинди тоғ жинслари
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Механик қолдиқли
|
|
|
Кимёвий чўкиндили
|
|
|
Органоген
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Бўлакланган
|
|
Цементланган
|
|
|
|
|
Зоогенли
|
|
Фитогенли
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Валун
Чақиқ тош
Шағал
Қум
Тупроқ
|
|
Қумсимон
Конгломерат
Брекчия
|
|
Оҳактош
Доломит
Магнезит
Гипс
Ангдрит
|
|
Ракушечник
Бўр
|
|
Диатомит
Трепел
|
10.2-расм. Чўкинди тоғ жинсларининг таснифи
Чуқурликдаги яхлит тоғ жинсларига - гранитлар, сиенитлар, габброслар, диоритлар киради. Улар кристалл тузилиш, ғовак йўқлиги, мустаҳкамлиги, қаттиқлик, совуққа чидамлилиги билан ажралиб туради.
Отилиб чиққан жинслар (вулқон туфлари) тоғ жинслари табиий бирикиши натижасида вулканик кулдан ҳосил бўлади. Ёпиқ ғоваклари туфайли ғовакли, совуққа чидамли жинслар қоплама учун ишлатилади.
Чўкинди (иккиламчи) тоғ жинслари ташқи муҳитнинг механик, физик ва кимёвий таъсири (қумтошлар, оҳактошлар, бўр, доломит, магнезит, гипс, ангидрит) таъсири натижасида шаклланган.
Метаморфик (модификацияланган) тоғ жинслари (мармар, кварцит, сланец) ер қобиғидаги мураккаб физик-кимёвий жараёнлар (босим, ҳарорат ва бошқалар) билан боғлиқ бўлган бирламчи ва иккиламчи жинсларнинг ўзгаришлари натижасида шаклланади.
10.2. Рангли пардозбоп табиий тошларни
танлаш ва ишлатилиши
Ўзбекистонда ишлатилаетган барча минерал ва тоғ жинслари қурилишда, пардозлашда ва қурилиш ашёлари олишда ишлатиладиган турларга ажратилади (10.2-жадвал). Жумладан:
-синфи, ҳосил бўлиш шароитига боғлик равишда гуруҳлари аниқланади (масалан, гранит: отилиб чиққан чуқурликдаги массив - тошиб чиққан);
-кимёвий таркиби ва формуласи ёзилади (масалан, кварц минерали учун -SiO2);
-жинс ҳосил қилувчи минерал турлари аникланади ва кимёвий формуласи ёзилади (масалан, оҳактош-дала шпати - CaCO3).
Жинснинг тузилиши синдирилган бўлакларда аниқланади. Тузилиши заррача-кристалли, яшириш-кристалли, порфирли бўлиши мумкин.
Ранги, тасвири, бир жинслилиги ташқи кўринишидан аниқланади. Оҳактош ва гипс оқ рангда бўлади. Агар улар сариқ, қорамтир ва бошқа рангларда бўлса, таркибида тупроқ ва органик аралашмалар мавжудлигини кўрсатади. Қум сариқ-қизғиш рангда бўлса, демак унда тупроқ-темир аралашмалари бўлади. Қорамтир ранглар бошқа минераллар мавжудлигини кўрсатади. Пардозбоб ашё юзаси ялтироқ бўлса, масалан - темир, демак унинг таркибида - пирит, шиша бўлса-кварц минерали кўп дегани, ашё юзаси садаф рангли бўлса унинг таркибида - слюда, мойли бўлса тальк, ипак толали бўлса - асбест минерали бор дегани.
Пардозбоп тоғ жинсларини танлашда уларнинг ташқи кўринишидаги белгилари ёзиб борилади.
Жинснинг шакли, ундаги қатламларнинг йўналиши, дарз ёки ёриқларнинг сони ва катталиги.
Чўкинди тоғ жинсларининг минералогик таркиби ва улардаги табиий цементнинг хусусияти. Тош таркибидаги табиий цементнинг хусусиятини аниқлаш учун жинс аввало синалади. Агар жинс мустаҳкам ва чидамли бўлса, ундаги боғловчи табиий цемент, қум, тупроқ; мустаҳкамлиги кичик бўлса лойли цемент бўлади.
Ўзбекистонда пардозбоп тоғ жинсларининг хиллари, хоссалари ва ишлатилишига доир маълумотлар.
10.2-жадвал
Тош турлари
|
Минерал таркиби
|
Келиб чикиши
|
Тузилиши
|
Текс-тура-си
|
Ранги
|
Зич-лиги
г/см2
|
Ўзига хослиги
|
Ишлати-лиши
|
Мус-таҳ-кам-лиги,
МПа
|
Афзаллиги
|
Камчилиги
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
Гранит, грано-дорит
|
Силикат
|
Отқинди
|
Катта ва кичик заррачали кристалл
|
Зич, масс-сив
|
Қизил, сариқ, яшил-кўк ва ҳ.к.
|
2,6-2,7
80-250
|
Турли фактурали, юза олинади, бузилишга чидамли
|
Қазиб олиш қийин, нархи қиммат
|
Пардозбоп ва полбоп плиталар, тош буюмлар ва ҳ.к.
|
Габро-диабаз
|
Силикат
|
Отқинди
|
Катта заррачали кристалл
|
Зич, масс-сив
|
Хрома-тик
|
2,9-3,2
80-120
|
Турли фактурали, юза олиш мумкин, чидамли
|
Қазиб олиш қийин, нархи қиммат
|
Пардозбоп цоколь, карниз колонна ва ҳ.к.
|
Лабра-дорит
|
Силикат
|
Отқинди
|
Катта ва кичик заррачали кристалл
|
Зич, масс-сив
|
Кул-рангдан қорага-ча, тўқ
|
2,6-2,8
80-130
|
Турли фактурали, юза олиш мумкин, чидамли
|
Қазиб олиш қийин, нархи қиммат
|
Пардозбоп плиталар
цокол, карниз колонна ва ҳ.к.
|
Гнейс
|
Силикат
|
Отқинди
|
Катта ва кичик заррачали кристалл
|
Зич
|
Рангли, қизил, сариқ ва ҳ.к.
|
2,5-2,6
60-100
|
Турли фактурали, юза олиш мумкин чидамли
|
Қазиб олиш қийин, нархи қиммат заҳираси кам
|
Пардозбоп плиталар,ва йўлбоп плиталар, тош буюмлар .
|
Кварцит
|
Силикат
|
Метаморф
|
Заррачали кристалл
|
Зич
|
Моно-хрома-тик
|
2,5-2,7
80-200
|
Турли рангда олинади, бир жинсли чидамли
|
Қазиб олиш қийин, бир жинсли, захираси кам
|
Пардозбоп ва полбоп плиталар, декоратив буюмлар
|
Сланец
|
Силикат
|
Метаморф
|
Заррачали кристалл
|
Қатламли
|
Хрома-тик ва тўқ рангли
|
2,4-2,7
|
Қазиб олиш осон, арзон, захираси кўп
|
Мўрт, мустаҳкамли-ги кичик, кам ишлатилади
|
Деворбоп ва томбоп тош буюмлар
|
Мармар
|
Карбонат
|
Метаморф
|
Заррачали кристалл
|
Зич
|
Моно-хрома-тик ва оч тусли
|
2,7-2,8
50-180
|
Турли фактурали юза олина-ди, ранги бир жинсли
|
Коррозияга учрайди
|
Пардозбоп плиталар ва декоратив буюмлар
|
Юмшок оҳактош
|
Карбонат
|
Чўкинди
|
Синиқ кўринишда
|
Ғо-вакли, қат-ламли
|
Моно-хрома-тик ва оч тусли
|
1,9-2,3
10-25
|
Бир тусли рангда олинади, арзон
|
Коррозияга учрайди, совуққа чидамсиз
|
Пардозбоп плиталар ва деворбоп тошлар
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
