Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги тошкент архитектура-қурилиш институти

Микроорганизмлар уларнинг тавсифи
. ҳулосага келишди, яъни
микроорганизмлар ўсимликлар ва ҳайвонот оламидан тубдан фарқ қилар экан. 
барча микроорганизмларни проциста бирламчи жонзотлар оламига киритиш 
таклиф қилинди. Кейинроқ, ХIХ асрнинг оҳирларига келиб уларни юқори ва 
қуйи просистларга ажратилди. хар икки юқори ва қуйи бирламчи жонзотларни 
ажратиш ҳужайралар тузилишдаги фарқларга асосланган эди. Маълум 
бўлишича у ёки бу гуруҳ микроорганизмлар ҳужайраларининг тузилиши бир 
биридан кескин фарқ қилар экан. Бир хил ҳужайралар электрон микроскоп 
ёрдамида аниқланишича ҳужайра пўсти ҳосил қиладиган битта ички 
бўшлиқдан 
иборат 
экан. 
Бундай 
ҳужайранинг 
протоплазмаси 
микроструктуралари ва ядро ДНК си, протоплазмадан маҳсус менбраналар 
билан чегараланмаган бўлиб, иккиламчи ёпиқ бўшлиқлар ҳосил қилмайди. 
Бундай ҳужайраларни прокориотлари деб аталади. 
Иккиламчи хил ҳужайралар ичида иккиламчи бўшлиғлар мавжуд бўлиб, 
ҳужайра ядроси менбирана билан ўралган, иккиламчи бўшлиқда ядро ДНКси 
мавжуддир. Бундай ҳужайраларни эукариотлар деб аталади. Шундай қилиб 
хар икки типдаги ҳужайралар орасидаги фарқ улардаги менбирананинг 
мавжудлигида бўлиб; ҳужайра ядро ДНКси менбирана билан ўралган. 
эукариот ҳужайра ва аксинча бўлган прокариот ҳужайрага бўлинади. 
Прокориотларга бактериалар ва cианобактериалар киради. эукариотларга 
содда ҳайвонлар, замбуруғлар ва сув ўтлар киради. эукариот ва проэариот 
ҳужайралари орасидаги структурали фарқлар унинг ичида кечадиган муҳим 
ҳаёти функциялар механизимидаги; генетик маълумотларни узатилиши эркин
алмашинуви, ҳужайрадаги моддаларни силжиши ва ажралишидаги фарқлар 
кузатилади. Р.Виттекер 1969 йил ҳужайра тузилишига эга бўлган барча йирик 
жонжотларни бешта оламга- монери, проциста, ўсимликлар, замбуруғлар ва 
ҳайвонларга бўлиш тизимини тавсия этди. Прокариот типидаги ҳужайра 
тусилишига эга бўлган, қуйи ҳужайра тузилишига эга бўлган қуйи ҳужайра 
тузилиши босқичидаги бир ҳужайрали жонзотлар Монера подшоҳлигига 

---

16 
киритилди. эукариот типидаги ҳужайра тузилишига эга бўлган бир ҳужайрали 
жонзотлар Проциста подшоҳлигига киритилди. 
Ўсимликлар ва замбуруғлар ва ҳайвонлар подшоҳлиги кўп ҳужайрали 
эукариот типидаги ҳужайра тузилишига эга бўлган подшоҳликка киритилган. 
Сўнгра учта подшоҳлик эвалюcия жараёнида сифат жиҳатдан сакраш 
натижасида пайдо бўлди ва улар бир биридан озиқланиш усули билан 
фарқланади. 
Вируслар ва фаглар юқоридаги 5 та подшоҳликдан ўз ўрнини топа 
олишмади ва ҳозирча алоҳида мавжуддир. 
Бактериялар.Бактериялар-прокариот микроорганизмлардир. Уларнинг 
1600 тача тури аниқланган. Кўпчилик бактерияларнинг ҳужайраси сферик 
(шарсимонлар). Cилиндр (таёқсимонлар) спералсимондир. 
Шарсимон бактериялар-коклар. Ҳужайра бўлингач ажралиб кетади ва 
алохида ҳаёт кечиради. Буларни микрококлар деб аталади. Бўлиниш 
жараёнида бир текисликда янги ҳосил бўлган иккита ҳужайра бир-биридан 
ажралишиб кетмаса-диплококки, кўпчилик ҳужайраларнинг ажралмасдан 
занжир ҳосил қилса стрептококлар деб юритилади. Учта ўзаро препедикуляр 
юналишда бўлинган ҳужайралар ажралмасдан тўғри шаклди ҳалтача ҳосил 
қилса-сарcиналар дейилади. Агар ҳужайраларнинг бўлиниши бир неча 
юналишда нотекс давом этиб, нотўғри шаклдаги тўпламлар ҳосил қилса 
стафилокок деб юритилади.
Таёқчасимон бактериялар (cилиндр шаклда) бўйининг кўндаланг кесим 
юзидан фарқ қилишидир. Калта таёқчасимон бактериялар узунлиги кўндаланг 
кесимидан деярли фарқ қилмаслиги учун, уларни коккилардан ажратиш 
қийин. Таёқчасимон бактериялар якка, иккитадан ҳужайра бирлашиб - 
диплакок ва бир неча ҳужайралари бирлашганлари- стрептококлардир. 
Спералсимон бактериялар ўрамлари сони билан фарқланадилар; 
спераллар биттадан бир нечтагача, вибрионлар эгилчак таёқча шаклидадир. 
Уларни ярим ўрам шаклида дейиш мумкин.
Микраскопда кузатишнинг такомиллашуви, электрон микраскопларнинг 
ва янги тадқиқот услубларининг яратилиши натижасида жуда кўплаб бошқа 
шаклдагилар хам яратилган. 
Айрим бактериялар ривожланиш босқичига қараб ёпиқ ёки очиқ ҳолдаги 
халқа шаклида бўлинади. Баъзи бактерияларда биттадан саккизтагача ҳужайра 
ўсимталари (простеклар) мавжуд. Тўғри шаклдаги олти бурчакли юлдузча 
ингичка эгилган учли чувалчансимон узун ҳужайра шаклдаги бактериялар ҳам 
аниқланган. Бактерияларнинг айримлари (микро бактериялар) ташқарига 
чиқиб кучли айримлари кучсиз (антиномиcентлар) шоҳланган бўладилар. 

---

17 
Прокариотлар олами вакилларининг морфологик турли туманлиги 
юқори ривожланган хайвонот олами морфологик турфалиги сингари унчалик 
бой эмас. 
Бактерияларнинг ўлчамлари жуда кичик бўлиб, микрометрларда (мкм) 
ўлчанади. 1 мкм 0,001ммга тенгдир. Таёқчасимон бактерияларнинг ўртача 
узунлиги ҳужайраларининг эни бўйидан бир неча марта катта бўлиши мумкин 
(cианобактерияларнинг бўйи 200 мм), айримларида эса бунинг акси. 
Бактерияларнинг массаси жуда кичик бўлиб, 4-10-3 граммни ташкил қилади. 
Бактерия ҳужайрасининг шакли қаттиқ ҳужайра пўсти билан 
белгиланган бўлиб, маълум ўзига ҳос ташқи шаклни ифода этади.