Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги тошкент архитектура-қурилиш институти

 
Назорат учун саволлар 
1.Табиий сув ҳавзаларининг ифлосланишининг асосий омиллари деганда 
нимани тушинасиз?
2.Табиий сув ҳавзаларига таъсир этувчи биоценозлар қандай фаолият 
юритади? 
3.Микроорганизмларни ва атроф-муҳитга таъсири қандай бўлади? 
 
 
 
 
 
 

---

66 
III БОБ. ТАБИИЙ СУВЛАР ВА УЛАРНИНГ ХАРАКТЕРИСТИКАСИ. 
СУВНИНГ ГИДРОЛОГИК АЙЛАНМА ҲАРАКАТИ 
Сув - буюк табиат иноми эканлигини хамма хам чуқур англаб етганми? 
Барча кишилар учун мазкур саволга изҳобий жавоб олиш, афсуслар 
бўлсинким, мумкин эмас, акс холда, ҳозирги кунда сувга бўлган 
муносабатимиз даҳшатли суръатда ёмон бўлмас эди. Хар қандай инсон сув 
тўғрисида тўлиқ билим эгаси бўлганда, ҳаётимизнинг экологик кўрсаткичлари 
шунчалик бузилиб кетмас эди, эҳтимол. Ҳар бир бўлғуси технолог учун 
қуйидаги, сув тўғрисидаги, илмий маълумотларни билиши шарт. 
Табиий сувлар ўз таркибий, сифат-миқдорий кўрсаткичларига кўра 
турли-тумандир: шўр таъмли денгиз-океан суви, чучук (ичимлик) сой ва булоқ 
(дарё, ер ости қудуқ ва ҳакозо) сувлари, қор-ёмғир суви, минералланган, 
айрим холларда хатто иссиқ, ер ости сувларини мисол қилиб кўрсатиш 
мумкин. Лекин, шу билан бир қаторда, ҳатто, бир сой ёки дарё суви турли 
жойида (ўзани бўйлаб, албатта) бир ҳил таркиб ва хусусиятга эга 
бўлмаслигини хам билиш зарур. Шунинг учун хам, қадимги Юнонистонлик 
олим ва файласуф Гераклит (ерамиздан олдинги В асрда) дарёнинг муайян бир 
ҳил таркибдаги сувига 2 марта тушиб бўлмаслигини таъкидлаган, яъни 
чўмилаётган киши ҳар гал янги таркибда ва сифатда бўлган сувга тушади 
(чўмилаётган жойи ўзгармаган ҳолда). 
Табиатга антропоген омил кучайганлиги, яъни кўплаб саноат 
корхоналари, қишлоқ хўжалиги экинзорлари, коммунал ҳўжаликлари 
фаолияти натижасида хар ҳил чиқитлар билан атроф-муҳитлар булғанади, шу 
жумладан, ифлос оқовалар билан сув хавзаларининг ифлосланиши сабаб тоза 
сув муаммоси ҳозирга пайтда энг долзарб масала ҳисобланади. 
Табиий сувлар таркибидаги асосий компонентлари. Ҳеч қачон табиий 
сув - H
2
О, яъни тоза - сув холида учрамайди. Табиий сув таркиби ҳусусида гап 
борар экан, албатта, унда газ, суюқ ва қаттиқ моддалар эриган бўлиши, турган 
гап. Шу пайтгача, табиий сувларда Д.И.Менделеев даврий системаси 
жадвалининг қарийиб ярмини ташкил қилувчи элемент бирикмалари 
учрашлиги аниғланган. Табиий таркиб усулларидан ташқари, ҳозир сув 
хавзаларига турли чиқит-оқовалар тушиши сабаб, мураккаб (комплекс) ўта 
зарур моддалар бўлиши керак.
Истеъмол учун одатда "Тоза" ҳисобланадиган табиий сувлар хам 
маълум, тайёрлаш-қайта ишлаш жараёнларидан сўнггина яраши мумкин. 
Оқова ифлос чиқитлар аралашганидан кейин эса, сўзсиз ярим тозалаш 

---

67 
жараёнлари бажарилгач, фойдаланиши мумкин. Демак, амалда сувдан 
фойдаланиш учун, албатта, унинг таркибини аниқ билиш керак.
Сувга аралашган барча тур компонентлар икки ҳил: эримаган ва эриган 
холда бўлади. 
Сувдаги эриган аралашмаларни мавжуд илмий маълумотлар (Алёкин, 
1970 й)га кўра, асосан, турли ионлар, минерал туз, органик ва биоген 
моддалар қолдиқлари ҳамда газлар бўлади, деб қараш мумкин. Еримаган 
бирикмалар хам жуда кўп бўлади. 
Эримаган моддалар ҳусусида қисқа маълумот берамиз. Фақат бирлигида 
сой ва дарёлардаги сувлар олиб ўтадиган эримаган моддалар миқдори - Рм, 
одатда рус тилида юритилиб, кг/сек деб балгиланади. Сувдаги уларни 
концентрацияси (г/м3 ёки мг/л) билан белгиланиб, сувнинг аралашмали 
кўрсаткичини кўрсатади. Агар сувни умумий сарф хажми билан ифодаланса, 
,
*
1000