Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги тошкент архитектура-қурилиш институти

 
Назорат учун саволлар. 
1.Табиий сув турларига қандай сув объектларини киритишимиз мумкин? 
2.Табиий сувлар таркибидаги асосий компонентлар нималардан иборат? 
3.Сувнинг ишқорийлиги деганда нимани тушунасиз? 
4.Сувнинг қаттиқлик даражасига кўра қандай турларга бўлинади? 
 
 
3.1.Табиий сувларнинг асосий компонентлари. Табиий сувларнинг 
сифатини баҳолаш. Сувнинг лойқалилиги, ранги, хиди, таъми ва рН 
кўрсаткичини аниқлаш
Сувнинг сифати. Ичимлик сув сифатига қўйиладиган талаблар. Аҳолини 
ва ишлаб чиқариш объектларини сув билан таъминлаш ҳамда ифлос 
сувларни ўз вақтида жойида йиғиб олиш ва тозалаш-халқ хўжалигининг 
асосий вазифаларидан биридир. 
Сув таъминоти – турли хилдаги истеъмолчиларни узлуксиз равишда 
талаб даражасидаги миқдор ва сифатга эга бўлган сув билан таъминлашга 

---

72 
қаратилган тарбирлар мажмуасидир. Биринчи даражадаги ва биринчи 
навбатда керакли миқдорда сифатли сув билан таъминланиши шарт бўлган 
истеъмолчи аҳоли ҳисобланади. 
Жаҳонда сув истеъмоли миқдори борган сари ўсиб бормоқда. Жумладан 
1950 йилдан 1990 йилгача сув истеъмоли 2-2.5 баравар ўсиб 300 км
3
ни 
ташкил қилган бўлса, ҳозирги вақтда ер шарида йилига ичимлик мақсадида 
истеъмол қилинаётган сув миқдори 500 км
3
га яқинлашди. Аҳолининг сони 6 
миллиарддан ортиб (улардан 1,5 миллиардга яқини сифатли ичимлик суви 
билан таъминланмаган), бир минутлик сув истеъмоли 5 минг м
3
ни ташкил 
этмоқда. Ер шарининг (510 млн.кв.км) фақат 30% га яқинини қуруқлик, қолган 
(361 млн.кв.км дан кўпроқ) қисмини эса дунё океани ташкил этади. Ер шарида 
мавжуд бўлган сувларнинг (1459 млн.км
3
) атиги 0.280 млн.км
3
гина дарё ва 
чучук кўлларга тегишлидир. 
Ер сатҳидан 5 км чуқурликгача бўлган қатламлардаги ер ости 
сувларининг умумий миқдори 60 млн км
3
ташкил этиб, уларнинг ўртача 
шўрлиги 0-250 г/л ни ташкил этади. 
Ер шарида мавжуд бўлган сувлардан фақат 0.3-0.4% гина табиий сифати
бўйича ичимлик мақсадлари учун яроқли бўлиб бу миқдор сал кам 1 
минутгагина етарли бўларди. Кўриниб турибдики сутка давомида сув махсус 
тайёрланган ҳолда истеъмол қилинади ва сув таъминотининг ҳаётдаги ўрни 
беқиёсдир. Ичимлик, хўжалик ва техник мақсадлар учун ишлатиладиган 
сувнинг сифати сувдаги турли эрувчан ва эримайдиган минерал ва органик 
моддаларнинг таркибига боғлиқдир ва сувнинг физик, химик, бактериологик 
ҳамда биологик хоссалари йиғиндиси (мажмуаси) бўйича аниқланади. 
Ичимлик сувнинг сифатига қўйиладиган талаблар Ўзбекистон Давлат 
"Ичимлик суви. Гигиеник талаблар ва сифатни назорат қилиш" андозаси 
УзДСт 950:2011 талаблари асосида белгиланган. Ишлаб чиқариш 
корхоналарида фойдаланиладиган сувни сифатига қўйиладиган талаблар
турли тармоқ меъёрлари ва техник шартлар билан чегараналади. 
Ичимлик сувининг физик хоссалари. Тоза ичимлик суви тиниқ, рангсиз, 
ҳидсиз, мазасиз ва касаллик қўзғатувчи бактерияларсиз бўлиши керак. Сув 
ҳарорати йил давомида мумкин қадар бир текис бўлиши мақсадга 
мувофиқдир. Жумладан чорвачиликни маҳсулдорлигини ошириш учун энг 
қулай ҳарорат 7-12 
0
С. оралиғидадир. 
Сувнинг ранглилиги турли эрувчан ва эримаган моддалар миқдорига 
боғлиқдир. Ранглиликнинг ўлчов бирлиги градус бўлиб, платина-кобалтли 
шкала номли асбоб ёрдамида эталон рангли сув билан таққослаш йўли билан 
аниқланади. Ичимлик сувининг ранги 20 градусдан юқори бўлмаслиги керак. 
Сувнинг ҳиди унинг таркибидаги турли газлар ва органик моддалар 

---

73 
миқдорига боғлиқ. Сувдаги ёқимсиз ҳид унинг таркибида тузлар, ўсимлик 
қолдиқларига хос бўлган чиринди маҳсулотлари борлигидан далолат беради. 
УзДСт 950:2011 бўйича ҳарорати 20 градусгача бўлган ичимлик сувини 60 
градусгача иситилганида ҳам, ҳиди ва мазаси 2 (икки) баллдан юқори 
бўлмаслиги зарур (<2балл). 
Сув таркибидаги аралашма сузиб юрувчи моддалар қуйидаги гуруҳларга 
бўлиниши мумкин: 
Аралашмаган моддалар; 
Коллоид; 
Эрувчан. 
Табиий сувларнинг лойқаси эримайдиган ва коллоид ҳолида ноорганик
(лой, қум ва ҳ.к) ва органик (балчиқ, микроорганизмлар) ҳолларида бўлиши 
мумкин. Лойқалик ер усти сувларига хосдир. Дарёлар сувининг лойқалиги 
бир неча минг «мг/л» гача етади. Айниқса Марказий Осиё дарёларида сувнинг 
лойқалиги каттадир. Ер ости сувлари ер усти сувларига қараганда тиниқ 
бўлади. 
УзДСт 950:2011 бўйича ичимлик сувдаги эримаган моддалар миқдори 
1,5 мг/л дан кўп бўлмаслиги керак. Сувнинг тиниқлиги "мутномер", ҳозирги 
вақтда "нефелометр" номли асбоблар билан ўлчанади. Сувнинг тиниқлигини 
туби ясси бўлган 30-50 см баландликдаги махсус шиша силиндр ёрдамида ҳам 
аниқлаш мумкин. Агар силиндрни 5 см юқорида жойлаштирилиб, пастга 
қўйилган матнга силиндрдаги 30 см баландликдаги сув устуни орқали 
қаралганда у аниқ кўринса, олинган сув намунси тиниқ ҳисобланади. Сув 
устуни баландлиги сантиметрда ўлчаниб, у сувнинг тиниқлигини белгилайди. 
Ичимлик сувининг кимёвий хоссалари. Сувда минерал моддалар - 
калций ва магний тузларининг бўлиши, унга қаттиқлик хоссасини беради. 
Қаттиқлик «мг.екв/л» ёки градусларда ўлчанади. 1градус қаттиқлик сувнинг 
таркибидаги 10 мг калций оксиди (СаО) ёки 14 мг магний оксидига (МгО) мос 
келади. Қаттиқликни градусдан «мг.екв/л» га ўтказиш учун градусдаги 
миқдорни 2.804 сонига бўлиш кифоя. 
Табиий сувларни қаттиқлик даражаси қуйидагича характерланади. 
1. Юмшоқ сув < 4 мг экв/л 
2. Ўрта қаттиқликдаги сув 4-8 мг экв/л 
3. Қаттиқ сув 8-12 мг экв/л 
4. Жуда қаттиқ сув > 12 мг экв/л 
Дарё сувларининг қаттиқлиги одатда катта эмас (1-6 мг экв/л). Бироқ 
сўнгги даврда антропоген таъсирнинг кучайиши оқибатида дарё сувларининг 
қаттиқлиги ҳам кескин ортди. Масалан, Амударё сувининг қаттиқлиги унинг 
қуйи оқимида вақти вақти билан 16-18 мг экв/л гача етмоқда. Ер ости 

---

74 
сувларининг қаттиқлиги одатда ер усти сувлариникига қараганда каттароқдир. 
Ичимлик сувининг қаттиқлиги 7 мг экв/л дан ортмаслиги лозим. 
Қаттиқ сув айланма сув таъминотида, буғ қозонларида, юқори сифатли 
селлюлоза ва сунъий тола ишлаб чиқариш саноатлари учун фойдаланишга 
айниқса яроқсиздир. 
Қуруқ қолдиқ - бу сувдаги барча эримаган моддаларнинг умумий 
миқдоридир. Унинг миқдирини аниқлашда сувнинг намунаси қайнатилиб 
буғлатилади ва сўнгра т=105 градус температурада қуритилади. Идишда 
қолган моддаларнинг оғирлиги сувнинг умумий минераллашганлигини 
белгилайди. 
Одатда лойқалиги кам бўлган табиий сувларнинг қуюқ ва қуруқ 
қолдиқлари миқдори жуда яқин бўлади, чунки бундай сувларда аралашмаган 
ва органик моддалар нисбатан оздир. Ичимлик сувда қуруқ қолдиқ (сувни 
минерализацияси) 1000мг/л дан кўп бўлмаслиги зарур. 
Табиий сувларни минераллашганлик даражасига қараб, улар: 
Чучук сув - 200-500 мг/л 
Мўтадил минераллашган сув - 500-1000 мг/л 
Шўртак сув - 1000-3000 мг/л 
Шўр сув - 3000-10000 мг/л 
Юқори минераллашган сув - 10000-35000 мг/л 
Намакобга яқинлашган сув - 35000-50000 мг/л 
Намакоб - 50000-400000 мг/л.га бўлиниши мумкин. 
Бошқа кўрсаткичлар 
Ичимлик суви таркибида сувда эрувчан темир тузлари 0.2-0.3 мг/л.гача 
бўлгани маъқул. Бу тузлар кўп бўлиши ҳаводаги кислород таъсири остида 
темир оксиди ҳосил бўлишига олиб келади. 
Бактериал ифлосланганлик сувда ҳайвон чиқиндиларига хос бўлган 
органик моддаларининг бўлиши хавфлидир, чунки бунинг натижасида амиак 
тузи ва азот кислотаси ташкил топади. Бу моддаларнинг сув ичида органик 
хлор билан бир вақтда бўлиши (минерал хлорнинг 300 мг/л гача бўлиши 
зарарсиз) сувни ҳайвон чиқиндилари билан ифлосланганлигини кўрсатади. Бу 
ҳолда сувга хлор билан ишлов бериш зарур чунки, сувда хавфли
касалликлар қўзгатувчи бактериялар бўлиши мумкин. 
Сувни бактериялар билан ифлосланиши ундаги бактерияларни сони 
билан ифодаланади. УзДСт 950:2011га биноан ичимлик сувнинг 1 литрида 100 
тадан кўп бактерия бўлиши мумкин эмас. Сувда айниқса "ичак таёқчалари" 
гуруҳига кирувчи бактерия ва микробларининг бўлиши хавфлидир.
Бактериологик таҳлил қилиш йўли билан 1 литр сувда мавжуд бўлган 
бактериялар сони аниқланади (коли-индекс). Ёки 1 ичак таёқчасига тўғри 

---

75 
келувчи сув ҳажми аниқланади (коли-титр). УзДСт 950:2011га биноан 
водопровод тармоғига узатиладиган ичимлик сув таркибида ҳар бир литрда 3 
дан кўп коли-индекс бўлмаслиги керак. 
Турли манбалардаги сувларнинг ичимлик мақсадлари учун яроқлилиги 
физик, химик, бактериологик анализ бўйича аниқланади. Сувни яроқлилиги 
тўғрисидаги хулоса санитария назорат органлари томонидан берилади.
Водопроводдан берилаётган сувнинг сифати УзДСт 950:2011 бўйича 
белгиланади. Уни текшириш эса ГОСТ 24481-80, ГОСТ 18963-73 усули 
бўйича бажарилади. Сув намунасини олиш қуйидагича амалга оширилади. Ер 
усти манбаидан намуна сув олиш иншооти қуриладиган жойида сувнинг 
сатҳидан 0,5-1,5м пастдан, ер ости сувларининг намунаси эса сув чиқариш 
бошланган вақтдан камида 15-20 мин ўтгандан кейин олинади. Намуна 2-3 
литрли шишага олинади. 
Бактериологик анализ учун олинган намуна 4-5 соатдан кечикмай 
лабораторияга етказилиши керак.Шундагина олинган намуналар туғри ва 
сифатли бўлиши мумкин.