Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

1.2.Таваккалчиликни асосий тушунчалари, элементлари ва хислатлари.
Мавжуд адабиётларда таваккалчиликнинг хислат, хусусият ва элементлари объектив ва субъектив жихатлари ўзаро муносабатлари, уни мазмунини англаш турлича тавсифланган.
Таваккалчиликнинг мохияти тўғрисидаги хилма-хил фикрлар, кўп холларда бу ходисанинг серкирралиги амалда мавжуд хўжалик фаолияти қонуниятларида уни тўлиқ тан олинмаслиги, реал иқтисодий амалиётида ва
бошқарув фаолиятида етарлича қўлланилмаслиги билан шархланади. Ундан ташкари таваккалчилик бу-бир бирига мос келмайдиган, баъзида хатто қарама-қарши реал холатлар йиѓиндисидан иборат мураккаб жараёндир. Таваккалчилик тушинчаси рус тилидаги «Риск» сўзига эквивалент сифатида олинди. Энди «Риск» тоифасидаги тушунчага нисбатан мавжуд баъзи-бир ёндашувларни қараб чиқамиз.
«Риск» термини грекча “ridsikon”, “ridsa”,- сўзларида тик коя, коятош - мазмунини англатса, италянча «risiko»-сўзида-хавфли, таваккалчилик, “risicare” cўзида кояларга чап бермоқ-мазмунини англатади. Франсузча «risdoe»-тахлика, таваккалчилик, қўрқинч, (тик қоядан айланиб ўтишда гуёки таваккал қилиш) мазмунини англатади.
Вебстер лугатида «риск»-зарар ёки зиён кўриш имконияти, хавф - хатари дейилса, Ожегова луғатида «риск» сўзига «Таваккалчилик холати имконияти» ёки мувафакиятли ҳаракат» деб тариф берилади.
Шуниси диккатга сазоворки, махсус лугатларда (фалсафа, ҳарбий, иқтисодий ва х.з) «риск» тушунчаси умуман учрамайди. У хатто Катта совет энциклопедияси ва Совет энциклопедик лугатнинг охирги нашрларида, беш томли фалсафий энциклопедия ва фалсафий энциклопедик лугатида, хамда «Илмий-техник тараққиёт» лугати ва бошқаларда хам учрамайди. Тахлиллар адабиётларда «риск» тўғрисидаги тушунчага омадсизлик ёки таваккалчиликга (таваккалчилик холати) имконият деган тариф кенг таркалганини кўрсатади. Иқтисодий адабиётларда хам шу хол кўринади.
«Молиявий менежмент» китобида унга қуйидагича тариф берилади:
«Риск», таваккалчилик - бу башорат қилинаётган вариантларга нисбатан даромад ололмаслик ёки зарарларини пайдо бўлиш эхтимолиятидир. «Замонавий бизнесда таваккалчилик» китобида: Таваккалчилик деганда маълум бир ишлаб чиқариш ва молиявий фаолиятни амалга ошириш натижасида қўшимча ҳар ажатларни пайдо бўлиши ёки даромаднинг олинмаслиги, хамда ташкилот томонидан ўз ресурсларини йўқотиш эхтимолиятини англаш тушунилади» - деб тариф берилади.
Юқорида келтирилган барча тарифлардан: «Таваккалчиликни таваккалчилик, зарар кўриш холати» деган хусусий хислатини ажратиб кўрсатиш мумкин бўлади. Лекин келтирилган тарифлар таваккалчиликнинг барча мазмуни, мохиятини тўлиқ ифодалай олмайди. «Таваккалчилик»нинг тарифини тўлиқ белгилаш учун, олдин «Таваккалчилик вазияти» тушунчасига тариф беришимиз керак, чунки у бевосита «хавф- хатар»-термини мазмуни билан узвий боғлиқ.
Биз рус лугатида қабул қилинган гап «Риск»-сўзини «Таваккалчилик» деб таржима килдик. Бу терминга яна эквивалент ўзбек тилида «калтислик» ва «риск»ни ўзини ишлатиш керак деган фикрлар бор. Чунки «Таваккалчилик» сўзи «Риск»ни тула мазмунини ўзбек тилида ифодалай олмайди. Келажак ўзбек тилида кайси сўзни танлашни кўрсатиб берар. «Вазият» тушунчаси у ёки бу фаолият учун имконият яратувчи турли холат ва шарт-шароитлар жамламасининг бирикуви деб тариф бериш мумкин. Бундай холда вазият мазкур фаолиятини амалга ошириш учун имконият яратиш ёки унга тўсқинлик қилиши мумкин.
Ҳар хил вазият турлари ичида, таваккалчилик вазияти алохида ўрин тутади. Аксарият иқтисодий жараёнларни амал қилиш ва ривожланиши ноаниқлик яъни мавхумлик элементларга таянади. Бу эса бир хил ечими бўлмаган вазиятларни юзага келишига асос бўлади. Агар у ёки бу вазиятни эхтимолияти даражасини миқдор ва сифат жихатдан аниқлаш имконияти мавжуд бўлса у таваккалчилик вазияти бўлади. Бу ерда тавакаалчилик вазияти статистик жараёнларга боғлиқ бўлиб, унга мавжуд бўлган учта шарт хамрохлик қилади: деган хулоса келиб чиқади.
Уларга:
-ноаниқликнинг (мавхумликнинг) мавжудлиги;
-муқобил (алтернатив) танловнинг зарурлиги (бу холда, шуни хам назарда тутиш керакки, танловдан воз кечиш бўйича товлаш хам танлов хилма-хиллигига доир бўлади).
-танланган муқобил вариантни амалга ошириш эхтимолиятини баҳолаш имкони борлиги киради.
Шуни қайд этиш лозим-ки, таваккалчиликвазияти сифат жихатдан ноаниқлик (мавхумлик) вазиятидан кескин фарқ қилади. Ноаниқлик вазияти-амалда урнатиш имкони бўлмаган ходиса ва қарорлар натижаларини хосил бўлиш эхтимолиятидир.
Шундай қилиб, Таваккалчилик вазиятини аниқланиши мумкин бўлган ва амалга ошувчи ходисалар эхтимолиятидаги ноаниқликлар хилма-хиллиги деб тариф бериш мумкин. Яъни, бу холда тахминан шерикларнинг ишлаб чиқаришдаги хамкорлигидаги фаолияти, рақибларни қарши ҳар акати, иқтисодиёт тараққиётига табиий мухитнинг таъсири, ишлаб чикоришга илмий техник ютукларни жорий этиш натижасида пайдо булувчи ходисалар эхтимолини объектив баҳолаш имконияти мавжуд бўлади.
Таваккалчиликни бир неча турларга бўлиш мумкин:
-ихтиёридаги бир нечта муқобилликдан танловчи субъект, башорат қилинаётган натижаларни олиш учун объектив эхтимолиятига (статистик тадқиқотлар натижаларига асосланувчи эга бўлади;
-кутилаётган натижаларни руй бериш эхтимоли фақатгина субъектив баҳолаш орқали олинади, яъни субъектив эхтимоллик билан иш куради;
-альтернативларни амалга ошириш ва танлаш жараёнида объектив ва танлаш жараёнида объектив ва субъектив эхтимоллика эга бўлади;
-кутилаётган натижаларни руй бериш эхтимоли фақатгина субъектив баҳолаш орқали олинади, яъни субъект, субъектив эхтимоллик билан иш куради;
-альтернативларни амалга ошириш ва танлаш жараёнида объектив ва субъектив эхтимолликларга эга.
Таваккалчилик вазиятлардан «чиқиш учун», субъект танлов ўтказади ва уни амалга оширишга ҳар акат қилади. Таваккалчилик тушунчасини англаш айнан шу жараёнда ўз ифодасини топади. Субъектнинг фаолият режаси эса бу жараён таваккалчилик тушунчасини англашда ўз ифодасини топади. Амалга оширишга ҳар акат қилиш учун қарор танлови босқичида бўлганидек, амалга ошириш босқичида хам мавжуд бўлади. Бу ва бошқа холларда таваккалчилик конкерт зиддиятларни ноаниқ вазиятда ривожидаги қарама-қарши интилишлари орқали амалий ечимини топиш усули билан субъект томонидан ноаниқликларни олиш моделини ифодалайди. Бундай шароитда «Бозор ва Таваккалчилик» китобиа келтирилган «Таваккалчилик» тушунчасининг тарифи анча тўлиқ ифодаланади. Таваккалчилик-бу омадсизлик холатида вақтинча танловга кадар бўлган холдан хам ёмон вазиятда бўлиш имконияти мавжуд бўлганида танлов шароитида амалга оширилувчи фаолият (хатти-ҳаракат)дир. Бу тарифда омадсизлик таваккалчилик холати билан бир қаторда, альтернативлик (муқобиллик) каби хислат хам иштроқ этади.
Бизнинг фикримизча таваккалчиликнинг анча тўлиқ тарифи «Таваккалчилик ва унинг жамият хаётидаги роли» китобда берилган.
(Таваккалчилик - бу мукаррар танлов вазиятидаги ноаниқликларни бартараф этиш билан боғлиқ жараёнда кўзланган натижаларга эришиш омадсизлик ва мақсаддан чекиниш эхтимолини миқдор ва сифат жихатдан баҳолаш имконияти мавжуд холдаги фаолиятидир.
«Таваккалчилик» - ходисасида унинг мохиятини ташкил этувчи ва ўзаро боғлиқ бўлган қуйидаги асосий элементларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
-танланган муқобилликни (альтернативани)амалга ошириш мақсадида кўзлаган мақсаддан чекиниш мумкинлиги;
-кўзлаган натижага эришишнинг эхтимоллиги;
-кўзлаган мақсадга эришиш учун ишончсизлик (ишончнинг йўқлиги);
-альтернативани ноаниқ шароитдаги танловни амалга ошириш билан боғлиқ моддий, маънавий ва бошқа йўқотишларнинг мавжудлиги.
Таваккалчиликнинг мухим элементларидан бири бу танланган мақсаддан чекиниш эхтимолини борлигидир. Бундай холдаги фарқланиш ижобий ва салбий хислатда бўлиши мумкин. Кўрсатиб утилган элементлар, уларнинг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро таъсирчанглиги таваккалчиликнинг мазмун мохиятида намаён бўлади. Шу билан бир қаторда таваккалчиликга унинг мохиятини англаш имконини берувчи бир қанча хислатлар хосдир.
Унга қуйидаги хислатлар киради.
- қарама-қаршилик (зидлик);
- альтернативлик (муқобиллик);
- ноаниқлик (мавхумлилик).
Қарама - қаршилилик - таваккалчиликнинг мухим хислатларидан бири бўлиб у турли қарашларда намоён бўлади. Таваккалчилик-фаолиятининг хилма-хиллигини ифодалар экан, бир томондан танлов мукаррарлик вазиятида ва ноаниқлик шароитидалиги мураккаб услублар билан умум ахамиятга моил натижаларни олишга йуналтирилган бўлади. Шу билан бир қаторда у консерватизм, догматизм, қолоклик каби жамият тараққиётга рухий тўсикларни бартараф этади.
Тугамоқ булувчи рухий тусикларни бартараф этади ва янги истикболли фаолият турларини жорий этишга қаршилик жамият тараққиётига тормоз қилувчиларга қарши мувофакиятни таъминлашга йуналтирилган янги истикболли фаолият турларини жорий этишга ташаббускор ижтимоий эксприментларни янги гояларни амалга оширишни таъминлайди.
Таваккалчиликнинг бу хусусияти мухим иқтисодий, сиёсий ва маънавий рухий оқибатга сабаб бўлади чунки у жамият ва техника таракиётини таъминлайди, жамоатчиликнинг фикирлаш доирасига ижобий таъсир этади. Иккинчи томондан, таваккалчилик аваитюризм, валюнтаризм, субъективизимга, ижтимоий тараққиётни тормизлашга олиб келади. Таваккалчиликнинг қарама-қарши табиати мавжуд таваккал хаакатларнинг
тукнашувида намоён бўлади. Масалан у ёки бу ҳар акатни амалга ошириш учун макбул йўлни танлаган киши ўзини таваккал иш килган деб ҳисобласа, бошқа одамлар томонидан у эхтиёткорлик, ҳар қандай таваккалчиликдан холис ёки аксинча деб баҳолаш мумкин.
Таваккалчиликнинг муқобиллик хусусияти икки ва ундан ортиқ вариантдаги имкониятлар йуналишлар ҳар акатлар орасидан ўзига мос - келувчи вариантни танлаш заруратидан келиб чиқади. Танлов имкониятининг мавжуд бўлмаслиги, таваккалчилик холатини инкор этади.
Каердаги танлов бўлмаса у ерда таваккал ҳар акатдаги вазият юзага келмайди, демак таваккалчилик мавжуд бўлмайди.
Таваккал вазиятнинг аниқ мазмунига боғлиқ холда альтернативлик турли даражада мураккабликга эга бўлади ва у турли усулларда хал этилади.Агар оддий вазиятларда танлов амалга тупланган тажриба ва ички хис туйгуга асосланса, мураккаб вазиятларда қўшимча махсус усул ва услублардан фойдаланиш зарур. Таваккалчиликни мавжудлиги бевосита ўз маъзмун шаклининг хилма-хилиги билан фарқланувчи ноаниқликлар билан боғлиқ.
Таваккалчиликнинг бу хислатига таваккалчилик манбааларини ўрганаётганимизда батафсил тухталамиз. Бу ерда биз фақат «Таваккалчилик»ни ишончсиз ва бирхилликни инкор этувчи ноаниқликни «бартараф этиш» усуллари сифатида қараб чиқамиз. Таваккалчиликни бу хислатига эътиборни қаратишимизнинг мухимлиги шундан иборат-ки у ноаниқликнинг объектив ва субъектив манбааларини инкор этади ва бошқарув жараёнларини амалда оптималлаштиради қолаверса гап қандайдир ноаниқликларни тўлиқ бартараф этиш устида эмас (амалда мумкин бўлмаган), балки рационал альтернативани танлаш мақсадида Таваккалчиликни ҳисобга олиш зарурати устида кетмоқда.