Ўзбекистон республикаси транспорт вазирлиги тошкент давлат транспорт университети

Кaлит сўзлaр вa ибoрaлaр 
Oдaтдa eчимлaр, индивидуaл лойиҳа, бирлaштирилгaн элeмeнт, типик 
тexнoлoгик жaрaёнлaр (ТТ), кoмплeкс ёндaшув, АЛТ тaснифи, лoйиҳaлaш 
oбъeктининг 
тури, 
xилмa 
- 
xиллиги, 
мурaккaблиги; 
лойиҳани 

---

aвтoмaтлaштириш дaрaжaси, тўлиқлиги; бeрилгaн лoйиҳa ҳужжaтлaрининг 
мoҳияти, сoни; дaрaжaлaр сoни. 
Назорат саволлари 
1. Одатий ечимларга нима тегишли? 
2. Индувидиал лойихалаш нима? 
3. Бирлаштирилган element тушунчаси нимани англатади? 
4. Одатий технологик жараёнлар қандай жараёнлар учун ишлаб 
чиқилган? 
5. Ривожлантиришда комплекс ёндашув нима? 
6. АЛТ қандай белгилар ва хусусиятлар бўйича таснифланади? 
13-маъруза 
Мавзу: Лойиҳалаш жараёнини расмийлаштириш. Лойиҳалаш 
жараёнининг умумий схемаси 
Маъруза режаси 
1. Лойиҳалаш жараёнини ташкил етишнинг асосий усуллари; 
2. Лойиҳалаш жараёнининг қариш схемаси. 
Ҳақиқий ишлаб чиқариш шароитида барча турдаги автоматлаштириш 
тизимлари (СА) бир - бири билан у ёки бу даражада ўзаро таъсир қилиши 
керак ва САПР-тўғридан-тўғри автоматлаштирилган илмий тадқиқотлар 
тизимлари (АСНИ), ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш (АСТПП), 
ишлаб чиқаришни бошқариш (АСУП) билан. Ушбу тизимларнинг ўзаро 
таъсири оддий ҳужжатлар шаклида ва машина кодларида тақдим етилган ёки 
машина воситаларида қайд етилган маълумотларни алмашиш орқали амалга 
оширилади (бундай алмашинув улуши аста-секин ўсиб бормоқда). 
Дизайн технологиясини такомиллаштириш АЛТ аппарат, дастурий 
таъминот ва ташкилий таъминот таркибида сезиларли ўзгаришларни талаб 
қилади. 

---

Сапрнинг ривожланиши автоматлаштирилган лойиҳалаш ишларининг 
мазмунига таъсир қилади. Енг илғор АЛТ тизимлари барча лойиҳа 
операцияларини автоматлаштиради, қарорлар қабул қилиш, уларни 
биргаликда ижрочи билан мувофиқлаштириш, тушунтириш ёзувларини 
тузиш ва бошқалар бундан мустасно. Бундан ташқари, баъзи ҳолларда тизим 
қарор қабул қилади ва дизайнер фақат у билан рози бўлиши ёки лойиҳанинг 
бир қисмини қайта ишлашни талаб қилиши керак. 
Компютер ёрдамида лойиҳалаш дизайн жараёнини қўллаб-
қувватлайди. Шунинг учун, компютер ёрдамида дизайнни ўрганишдан 
олдин, дизайн жараёнининг ўзини ўрганиш керак, яъни.дизайн жараёнининг 
ҳеч бўлмаганда соддалаштирилган моделини яратиш. 
Лойиҳани яратиш маълум бир турдаги технологияларни билишни талаб 
қилади; лойиҳалаш жараёни ҳужжатлаштирилиши ва у ёки бу тарзда ишлаб 
чиқариш учун ишлатилиши мумкин бўлган маълумотларни (лойиҳани) 
яратади. 
Кўпгина ҳолларда, дизайн жараёни такрорий ҳисобланади. Лойиҳанинг 
дастлабки босқичида евристик мулоҳазаларга асосланган ечимлар аниқ 
мақсадга еришиш учун уларнинг таъсири тўғрисида тўлиқ бўлмаган 
билимларни ҳисобга олган ҳолда маҳсулотнинг ўзига хос хусусиятларига 
қўлланилади. Лойиҳалаш жараёнининг бу қисми синтез деб аталади. Охирги 
босқичда лойиҳа спецификацияга мувофиқ таҳлил қилиниши ва баҳоланиши 
керак. Дастурий таъминот ҳақида гапирганда, бундай ҳаракатлар 
"тасдиқлаш" ёки "текшириш"атамалари билан аталади. Агар мақсадга 
еришилмаса, унда дизайн қарорлари созланиши керак. 
Лойиҳалаш жараёни бошқарув сикли ҳисобланади. Сиклда лойиҳа 
тавсифлари бўйича қуйидаги операциялар бажарилади: синтез, анализ ва 
баҳолаш. 
Мураккаб объектни лойиҳалаш жараёни алоҳида компонентларнинг 
дизайн жараёнларининг иерархик тўпламига бўлинади. Дизайн муҳити 

---

дизайнерни, ҳисоблаш воситалари тўпламини, услубий ёрдамни ўз ичига 
олади. 
Ҳар қандай дизайн жараёни дизайн муҳитининг ҳар қандай жараёни 
билан алоқани ўрнатиши ва янги бўйсунувчи жараённи яратишни талаб 
қилиши мумкин. Атроф-муҳит жараёнини алоҳида дизайн жараёни билан 
боғлайдиган чизиқ "тегишли"деган маънони англатади. 
ДП дизайн жараёни ушбу жараён учун ишларни бажарадиган иккита дп 
ва ДП субпроcессес яратади. Ушбу субпроcессес ҳар хил турларга тегишли 
(масалан, бири умумий дизайнни, иккинчиси - самолётнинг ташқи 
кўринишини лойиҳалаш). Шу билан бирга , ДП жараёни билан parallel 
равишда, ДП жараёни бир хил умумий муҳитда ишлайди . Бу ерда (н+1)-
даражали иккала жараён учун ҳам бир хил типдаги (Н-1) даражали жараёнлар 
учун талаб қилинади, яъни ЕП муҳитли жараёнлар билан таъминланган тип. 
Шундай қилиб, н-даражали ДП жараёни бошқа ДП жараёни мавжудлигидан 
бехабар бўлса-да, уларнинг пастки жараёнлари (Н-1)-даража учун зарур 
бўлган ресурслар туфайли зиддиятга олиб келиши мумкин, бу низоларни ЕП 
атроф-муҳит жараёни ҳал қилиши мумкин. 
Суб-жараёнларни яратиш муаммосини кўриб чиқинг. Масалан, дп 
жараёни учун дп жараёни қандай тасвирни яратиши мумкин. Схеманинг 
қатъий талқини ДП жараёни дп жараёнига ёки унинг ЕП муҳитига тегишли 
сўров юбориши кераклигини англатиши мумкин. Агар ушбу жараёнлар еп 
муҳитининг мавжудлигидан бехабар бўлганлиги сабабли сўровни қондира 
олмаса, сўров аввал еп жараёни ва сўровни берган ДП жараёнига 
еришилгунга қадар жараён даражалари иерархиясидан ўтиши керак еди. 
Бироқ, жараённинг бундай ташкил етилиши барча жараёнларнинг 
самарадорлигини сезиларли даражада пасайтириши мумкин. Шу сабабли, 
individual дизайн жараёнлари одатда атроф-муҳит жараёнлари тўғрисида бир 
хил даражадаги билимларга ега бўлади. Бизнинг мисолимизда ДП жараёни, 
еҳтимол, ЕП муҳити жараёнининг мавжудлиги ва дп суб-жараёнини яратиш 
учун сўровни тўғридан-тўғри ҳал қилиш имкониятлари ҳақида билади. 

---

Бундай билимлар уларни яратиш пайтидаги жараёнларга кўчирилди. Ушбу 
билимларнинг бир қисми атроф-муҳит жараёнларининг имкониятлари, 
атроф-муҳит жараёнларига қандай кириш ва улар билан маълумот алмашиш 
ҳақида билимдир. 
Шундай қилиб, ДП жараёни Раи жараёни билан бевосита алоқа қилиш 
учун зарур бўлган маълумотларга ега бўлиши мумкин. Кейин у иерархияни 
юқорига ва пастга боғламасдан бўйсунувчи ДП жараёнини яратиш учун ЕП 
жараёнига тўғридан-тўғри сўров юбориши мумкин. 
Бундай модель барча жараёнларни биргаликда кўриб чиқмасдан 
алоҳида дизайн жараёнини ва унинг интерфейсларини кўриб чиқишга имкон 
беради. 
Муайян услубий схемани қўллаб-қувватлайдиган компютер ёрдамида 
лойиҳалаш тизимлари ушбу методологияни процедураларнинг чизиқли 
кетма-кетлиги шаклида жойлаштириш қобилиятига ега бўлиши керак. Бу, 
авваламбор, бутун услубий схемани тўлиқ ўрганишни талаб қилади, чунки 
САПР лойиҳалаш жараёни фақат мумкин бўлган муқобил процедуралар 
кетма-кетлиги тўлиқ аниқланганда аниқланади. 
Ҳисоблаш жараёнини лойиҳалаш босқичида маълум бир методология 
учун операцион ва диалогли тизим дастурлари қўшилади. ССЧМП 
функционал диаграммалар, dialog графиги, ахборот блок диаграммаси, 
методология сценарийсининг ахборот рамкалари тури ва таркибини яратиш 
учун етарли маълумотга ега. 
Шундай қилиб, юқорида муҳокама қилинган дизайн жараёнини ташкил 
етиш унинг муҳим таркибий қисмларини аниқлаш, уларни яратиш, ўзаро 
боғлиқлик ва амалга ошириш ёндашувларини аниқлашга имкон беради. 
Белгиланган схема бўйича қурилган САПР бўлиши керак: 
- таҳлил воситалари; 
- лойиҳа трансформацияларини амалга ошириш усуллари ёки 
тавсиялари; 

---

- турли НПВЛАРНИ ҳал қилиш методологиясини амалга ошириш учун 
дастурий пакетлар; 
-умумий технологик (operator-ахборот) лойиҳалаш схемасининг 
сенарийси; 
- 
лойиҳалар, манба ва маълумотномалар, индувидиал НПО 
сценарийлари учун маълумотлар базалари билан ишлаш учун маълумотлар 
банки; 
- Пппнинг умумий сценарийси ва сценарийларини ташкил қилиш учун 
dialog тизими; 
- parallel лойиҳалаш жараёнларини ташкил етишни кузатиш; 
- лойиҳа базаси. 
Муҳим муаммо-бу асл муаммонинг муайян дизайн муаммолари 
тўпламига ажралиши. Ушбу парчаланиш тизимнинг алоҳида таркибий 
қисмлари учун кўп даражали иерархик ички қарорларни қабул қилиш 
жараёни шаклида дизайн жараёнини акс еттиришга асосланган. Бунинг учун 
сизга керак: 
1) учлари тизим таркибий қисмлари томонидан ечимларнинг 
шаклланиши ва таҳлилини акс еттирадиган ўрганиш графигини тузинг ва 
ёйлар тепаларни маълумот ва вақт ўтиши билан ОСП ривожланиш кетма-
кетлигини акс еттиради; 
2) таркибий қисмлар бўйича қарор қабул қилиш вазифалари 
баёнотларини шакллантириш, шу жумладан аниқ мақсадларни белгилаш ва 
уларни мувофиқлаштириш учун муросага келиш шартлари ("юқоридан 
пастга" график орқали ўтиш); 
3) тизимнинг таркибий қисмларини ("пастдан юқорига" ўтиш) ишлаб 
чиқишнинг юқоридаги вазифаларини ҳал қилинг. 
Умуман олганда, график сканерлаш дизайн жараёнларининг 
парчаланиш муаммоларини ҳал қилишнинг такрорий табиати туфайли 
такрорланиши мумкин. Таҳлил мақсадларига еришишда компонентларни 
лойиҳалаш жараёнининг координаторлари маълум рол ўйнайди. Ҳар бир 

---

координаторнинг функциялари қарор қабул қилувчи (ЛПР) ва машина 
процедуралари томонидан биргаликда амалга оширилади. Шубҳасиз, 
координатор иерархиясининг даражаси қанчалик юқори бўлса, у норасмий, 
мураккаб ва масъулиятли вазиятларни ҳал қилади; шу билан бирга, 
тизимнинг роли нафақат пасаймайди, балки ортади, чунки унга 
методологияни қўллаб-қувватлаш юклатилган, шунинг учун АЛТ пайдо 
бўлаётган вазиятларни таҳлил қилишнинг зарур даражада тўлиқлигини 
таъминлайди. 
Кўриб чиқилган график технологик лойиҳалаш схемасининг асосидир. 
Уни ишлаб чиқиш учун ҳар бир жараёнда мувофиқлаштириш муаммолари, 
қарор қабул қилиш шартларининг ноаниқлиги муаммоси, ишлаш 
параметрларини таҳлил қилиш ва ишончлилик параметрларини таҳлил 
қилиш моделларини қуриш керак. Ушбу муаммоларнинг ҳал етилиши фақат 
мутахассислардан фойдаланган ҳолда инсон дизайнерининг иштирокида 
мумкин.