Zbekiston respublikasi tashqi ishlar vazirligi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

2-Bob. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli Argentina misolida

2005-yilda Argentina jahonda mol go`shtini eksport qilish bo`yicha uchinchi o`rinda turardi. Mollar soni muntazam oshib bordi va chorvachilikka investitsiyalar jadal sur’atlarda o`sardi. AQSh Qishloq xo`jaligi vazirligi bunday o`sish va go`sht ishlab chiqaruvchilar samaradorligida bir necha yildan keyin Argentina mol go`shti ishlab chiqarish eksportida mutlaq yetakchi bo`lishi prognozini berdi. Ushbu tarmoqqa investitsiyalar kiritilgani sayin, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari: yem ishlab chiqarish, dengiz va quruqlikdagi transport, mol so`yishning innovatsion usullari, sovutkichlar sanoati, go`sht mahsulotlarini qadoqlash, dimlangan go`sht hamda kolbasa ishlab chiqarish va hatto konservalar uchun temir bankalar ishlab chiqarish ham tez rivojlana boshladi.

Biroq 2006-yil 8-mart kuni Argentina prezidenti Nestor Kirshner narxlarning tinimsiz oshib borishini to`xtatish maqsadida, mol go`shti eksportini 180 kunga taqiqlash to`g`risida qat’iy qaror qabul qildi. Taqiq “mol go`shtini eksportdan mahalliy bozorga yo`naltirish orqali, oddiy argentinaliklar uchun go`shtni hamyonbop qilish” i lozim edi, deb yozadi “The Economist” jurnali. Bu taqiqga bir lahzada kelingani yo`q. Avval hukumat “Go`sht — hamma uchun” dasturi doirasida mol go`shti narxlari ko`tarilishning oqibatini yumshatishga urindi va Buenos-Ayresdagi iste’molchilar uchun o`ndan ziyod turdagi mol go`shti turlarini arzonga sotishni yo`lga qo`ydi. Dasturga ko`ra, 2,5 tonna eksport qilingan go`shtga bir tonna go`sht ichki bozorda, eksport narxining 50 foiziga sotilishi lozim edi. Shu tariqa, fermerlar ichki bozorga imtiyoz berishga majbur edilar. Lekin, kutilganidek, dastur samara bermadi. Shu bilan birga, hukumat mol go`shtiga eksport bojini 5 foizdan 15 foizga ko`tardi. Bu Argentina mol go`shti raqobatbardoshligini Merkosur (Braziliya, Urugvay va Paragvay) dagi savdo sheriklarinikiga qaraganda susaytirdi — u mamlakatlarda mol go`shtiga eksport boji solinmaydi. Narxlar prezident kutganchalik miqyosda pasaymadi va 2005-yil oxiridan boshlab hukumat va go`sht ishlab chiqaruvchilar, shuningdek, sotuvchilar o`rtasida uzoq muzokaralar boshlandi. Hukumat siyosiy bosimdan foydalanib eksport hajmini 2005-yil ko`rsatkichlariga nisbatan 20 foizga tushirish bo`yicha kelishuvga erishdi, lekin amalda bu ro`y bermadi. Taqiq kiritildi. Lekin, dahshatli oqibatlar yuzaga kela boshlagani sababli, hukumat taqiqni yumshata bordi va 26-mayda eksportga taqiq olib tashlanib, uning o`rniga kvotalar kiritildi. Taqiq va keyingi kvotalar natijasida 2005—2013-yillar orasida mol go`shti eksporti 76 foizga qisqardi. Tabiiyki, bu tarmoqqa investitsiyalar to`xtadi va qaytib tiklanmadi, 2006-yildan 2010-yilga qadar chorva boshi qariyb 28 foizga qisqardi. Eksport taqiqlanganidan 11 yil o`tib ham chorva soni 2006-yil ko`rsatkichiga chiqa olmagan. Yirik shoxli qoramol sonining qisqarishi mol go`shti narxining keskin ko`tarilishiga olib keldi. Bozor o`sib borayotgan talabni qondira oladigan ahvolda emasdi va vaziyatga narxlarning yanada ko`tarilishi bilan javob berdi. Shunday vaqt ham bo`ldiki, Argentina mol go`shtini chetdan sotib ola boshladi. Investitsiyalarning to`xtashi, korxonalarning yopilishi, ish o`rinlari qisqarishi, yondosh sanoatlarning yo`q bo`lib ketishi — prezident va hukumat tomonidan qabul qilingan, bir qarashda “xalqparvar” ko`ringan chora-tadbirlari tufayli yuzaga kelgan.

Sociedad Rural Argentina Iqtisodiy tadqiqotlar instituti rahbari Luis Migel Etchevere so`zlariga ko`ra, keyingi o`n yillik “yo`qotilgan o`n yillik” bo`ldi, uning davomida sun’iy arzon mol go`shti “tarmoq raqobatbardoshligini barbod qildi” va 12 million bosh qoramolni yo`qotishga olib keldi. Bugunga kelib ham, Argentinada mol go`shti arzonlashmadi, bir paytlar eng yirik eksportchilardan sanalgan mamlakat esa, bu ro`yxatda 12-o`ringa tushib qoldi.

Bu intervensiyaning iqtisodiy oqibatlari halokatli bo`ldi: mol go`shti eksportining o`zida yo`qotishlar o`nlab milliard dollarga teng. Iste’molchi ortiqligi, ishsizlik va korxonalar yopilishidan ko`rilgan zararlarni hisoblab chiqish murakkab masala, umumiy iqtisodiyotga yetkazilgan zarar nihoyatda katta, uni tiklash uchun ancha vaqt talab qilinadi. Hukumatning bu harakatlari, ya’ni shartnomalarning bajarilmasligi, investorlarning tikkan puliga kuyib qolishlari sababli mamlakat obro`siga yetgan putur “haqi”ni argentinaliklarning yana bir qancha avlodi to`lashga majbur.

Qandaydir cheklovlar, davlatning aralashuvi yoki narxlarning nazorat qilinishi mamlakat farovonligi uchun uzoq yillar ayanchli oqibatlarga sabab bo`lishi mumkin.

3-Bob. O`zbekistonda non narxining erkinlashtirilishi.

Non — rizq-ro`zimiz. Xalqimiz dasturxonidagi asosiy ne'mat non va non mahsulotlari hisoblanadi. Uzoq yillardan buyon mamlakatimizda g`alla mustaqilligiga erishish, oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari manfaatlari ko`zlangan qator chora-tadbirlar qo`llanib kelinmoqda. Ayni paytda sobiq ittifoq davlatlari ichida nonga eng arzon narx aynan O`zbekistonda bo`lib turibdi. Lekin bundan g`alla yetishtirayotgan fermer xo`jaliklari hamda un ishlab chiqaruvchi va non yopuvchi korxonalar ham manfaatdormi? Aslo yo`q! Ular ulkan ziyon bilan ishlashmoqda.

2017-yilda fermerlardan g`allaning tonnasi 550 ming so`mga xarid qilingan, holbuki bozorda g`allaning bir tonnasi 1 mln 600 – 1 mln 800 ming so`mga sotilgan. 2014-yildan buyon qolipli nonga bo`lgan narxning bir maromda saqlab kelinayotgani oqibatida «O`zdonmahsulot» AK tasarrufidagi korxonalarning zarari 489 milliard so`mni tashkil etgan. Hisob-kitoblarga ko`ra, unga belgilangan ulgurji narx (1120 so`m/kg) va qolipli nonga chakana narx (650 so`m/dona) saqlanib qolinadigan bo`lsa «O`zdonmahsulot» AK korxonalarining zarari 2018-yil yakunlariga ko`ra 868 milliard so`mni tashkil etadi. Boz ustiga soha korxonalarining 2018-yil 1-iyun holatiga nisbatan qarzlari 2,7 trillion so`mdan oshib ketgan.

Davlatning narxlarni past darajada ushlab turishga bo`lgan sa'y-harakatlariga qaramasdan haqiqiy bozor narxlari tasdiqlangan narxlardan balandroq bo`lib turibdi. Masalan, respublika bozorlarida 1-navli mahalliy unning kilosi 1400-1600 so`mga sotilmoqda. Qozog`istonda ishlab chiqarilgan unning kilosi 2400-2600 so`m. Bu holda unning tasdiqlangan bahosi 1120 so`m/kg. Do`konlarda davlat tomonidan tasdiqlangan narxdagi un deyarli sotilmayapti. Qolipli nonning 1 donasi uchun narx 650 so`m qilib belgilangan bo`lsada, ko`plab hududlarda 700 so`mdan (Buxoro, Qarshi, Navoiy, Samarqand) 1000 so`mgacha (Jizzax, Namangan, Termiz, Farg`ona) sotilmoqda. Kun.uz 2017-yil dekabr oyida qolipli non Surxondaryo viloyati Sho`rchi tumani markazidagi dehqon bozorida 1250 so`mdan sotilayotgani mavzusini muhokama qilgan edi. Shunday qilib, un va qolipli non uchun baho aksariyat hollarda bozor narxlarida shakllanmoqda, belgilangan va bozor narxi o`rtasidagi farq esa ayrim «ishbilarmonlar»ning cho`ntagini qappaytirmoqda.

2017-yil yakunlariga ko`ra un va non-bo`lka mahsulotlari (makaron, pechenye, shirinliklar va h.k.) ning iste'moli hajmi aholi jon boshiga 178 kg yoki 5,8 million tonnani tashkil etgan. Ushbu hajmning faqat 1,4 million tonnasi yoki 25 foizi «O`zdonmahsulot» AK korxonalari tomonidan belgilangan narxlarda ishlab chiqarilgan. Qolgan qismi (1,9 million tonnasi yoxud 32 foizi) xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan bozor narxlarida ishlab chiqarilgan va realizatsiya qilingan. Yana 2,5 million tonnasi yoki 43 foizi import qilingan.

Shuni qayd etish kerakki, ochiq bozor iqtisodiyoti (un va nonga bo`lgan iste'mol talabining bir qismi mahsulotni import qilish evaziga qoplanadi, qolipli non ishlab chiqarish xususiy tadbirkorlar tomonidan amalga oshiriladi, bozorda un va nonning narxi talab va taklif asosida o`rnatiladi) sharoitida narxlarning davlat tomonidan tartibga solinishi samarasiz hisoblanadi. Bu davlat mablag`larining o`zlashtirilishiga olib keladi va korrupsiya uchun sharoit hozirlaydi.

MDH davlatlarida un va qolipli non narxlarining solishtirma jadvali

(2018-yil 1-yun holatiga ko`ra)

(2-jadval)

Bundan tashqari, narxlarni tartibga solish sharoitida aholining barcha qatlamlari: ta'minlanganlar ham, kam ta'minlanganlar ham past narxlarning benifitsiarlari bo`lishadi va aholining ijtimoiy himoya qilishning yo`nalganligi yo`qoladi, davlat mablag`laridan samarasiz foydalanish yuzaga chiqadi. Mana shular inobatga olgan holda davlat mablag`laridan samarali foydalanishni yo`lga qo`yish va ularning o`g`irlanishining oldini olish maqsadida un va non narxining davlat tomonidan tartibga solinishini bekor qilish taklif qilinmoqda. Bu holatda aholining kam ta'minlangan va ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga un va non xarid qilishlaridagi qo`shimcha xarajatlarni qoplash uchun manzilli subsidiyalar ajratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qayd etmoq joizki, un va nonga davlat tomonidan belgilangan narxlarning bekor qilinishi oqibatida ularning bozor narxlari oshishi kutilmayapti, chunki ular talab va taklif asosida allaqachon shakllanib bo`lgan.

Xulosa

Argentinada tajribasidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, davlatning ma`muriy siyosati orqali iqtisodiyotga aralashuvi har doim ham kutilgandek natija bermaydi. Buni Argentinadagi narxlar qat`iy qilib o`rnatilishida ko`rishimiz mumkin. Buning natijasida ishsizlik kelib chiqdi, investitsiyalar kamaydi va eksport hajmi ham qisqardi.

Argentina iqtisodiyotni tartibga solishda bevosita usuldan foydalangan. Barcha bevosita usullar iqtisodiyotga salbiy ta’siri kuchli bo`lishi mumkin. Shundan kelib chiqib O`zbekistonda davlatning iqtisodiyotga ta`sir etishining bilvosita usulidan foydalanish kerak.

O`zbekistonda ham Yangi yil bayrami arafasida go`sht narxlari davlat tomonidan o`rnatiladi. Bundan aholining va tadbirkorlarning huquqlari buziladi hamda davlat va xususiy sektor o`rtasidagi aloqa yomonlashadi, negaki sotuvchilar davlat belgilagan narxda sotmaydi. Shu bilan birga bu iqtisodiyotda samaradorlik darajasi pasayishiga olib keladi. Shunga ko`ra bizning taklifimiz davlat iqtisodiyotga ma`muriy aralashishiga barham berishi lozim.

Davlat xususiylashtirish jarayonini tezlashtirishi kerak. Bunda jamiyatning yutug`i shuki xususiy sektordagi sog`lom raqobat tufayli mahsulotlarning sifati oshadi va ularning narxlari tushadi. Shu bilan birga aholining iqtisodiy erkinligi, mulk daxlsizligi kafolatlanadi. Barcha o`z foydasiga ega bo`ladi va bundan ruhlangan holda iqtisodiy faolligi oshadi.

Adam Smitning fikrlari asosida xulosa qilishimiz mumkinki davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal bo`lishi kerak, Keynsning g`oyalaridan kelib chiqadiki davlat iqtisodiyotga talab omillari asosida faol aralashishi lozim. Fridmen nazariyasi bo`yicha davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal bo`lishi va davlat monetar siyosat orqali ta`sir ko`rsatishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

Asa141: , (AsatullayevX., 2014),

Sho10: , (Shodmonov Sh. Sh., 2010),

Xod171: , (Xodiyev B. Y., 2017),

Таш061: , (М., 2006),

Foydalanilgan internet resurslari ro`yxati

5. https://economics.studio/mejdunarodnaya-ekonomika/instrumentyi-byudjetnoy-politiki-83951.html

6. https://kun.uz/uz/news/2018/09/14/un-va-nonga-davlat-tomonidan-belgilangan-narhlar-bekor-bulmokda-endi-narhlarni-bozor-belgilajdi

7. http://xit.uz/uzbek-news/15610-ibratli-argentina-go-sht-narxiga-davlatning-aralashuvi-ayanchli-oqibatlarga-olib-kelgani-haqida.html