Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

55-расм 
Бож иттифоқи тузилишининг оқибатлари. Савдо йўналишининг 
ўзгариши. 
Манба: 
Киреев А. П. Международная экономика. В 2-х ч. - Ч.I. Международная 
микроэкономика: движение товаров и факторов производства. Учебное пособие для 
вузов. - М.: Междунар. отношения, 2002. – с. 375. 
Бож иттифоқи тузилишидан олдин. 
Фараз қиламиз, бир маҳсулот 
билан савдо қилиняпти ва у учта мамлакат ўртасида ривожланиши мумкин. 
Иккинчи ва учинчи мамлакатлар ўртасида бож иттифоқи тузилади (55- 
расм). 
P
I
– биринчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
P
II
= P
I+т
– иккинчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
P
III
– учинчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 

---

172 
Иккинчи мамлакат маҳсулотни биринчи мамлакатдан P
II 
= P
I
+ T = 9 
нархи бўйича импорт қилади. Ушбу нарх даражасида ички талаб ҳажми
D=Q
4 
(60), ички таклиф ҳажми S=Q
2 
(40), импорт ҳажми эса Q
им
=Q
4
Q
2 
(20). 
Бож иттифоқи тузилишидан кейин. 
Иккинчи мамлакат учинчи 
мамлакатдан маҳсулот импортига ўрнатилган тарифни бекор қилади. 
Биринчи мамлакат бож иттифоқига кирмайди ва шунинг учун иккинчи 
мамлакат томонидан маҳсулотни сотиб олиш алтернатив манбаси сифатида 
кўрилмайди. Тариф бекор қилинганидан кейин импорт маҳсулотининг ички 
нархи P
III
= 8,5 гача пасаяди, ушбу нарх бўйича талаб ҳажми D=Q
5
’(70)гача 
кўпаяди, ички таклиф ҳажми эса S=Q
1
’(30)гача камаяди, импорт ҳажми эса 
Q
im
=Q
5
’Q
1
’ (40)гача кўтарилади. 
Иқтисодий самаралар: 

истеъмолчилар ютуғи (a’+b’+c’+d’). 

ишлаб чиқарувчилар йўқотишлари (a’). 

давлат бюджети йўқотишлари (c+c’). 

Иккинчи мамлакатлар учун соф йўқотишлар (с). 
Иккинчи мамлакат учинчи мамлакатдан маҳсулотни сотиб олиши 
импорт маҳсулотнинг нархини камроқ даражага камайишига олиб келади 
(биринчи мамлакат учун ҳам бож тарифи бекор қилиниши ҳолатига 
нисбатан). 
Бож иттифоқи тузилишининг самараси – (b’+d’). 
Агар c>b’+d’ - мамлакатнинг фаровонлиги ёмонлашади.
Агар cБож иттифоқи тузилишидан олинадиган ютуқ юқорироқ бўлади, 
қачонки: 
a)
импорт талаби эгри чизиғининг эластиклиги юқорироқ бўлса; 
b)
миллий ишлаб чиқаришнинг ҳаражатлари ва ҳамкор мамлакатнинг 
ҳаражатлари ўртасидаги фарқ юқорироқ бўлса; 
c)
ҳамкор мамлакатнинг ишлаб чиқариш ҳаражатлари ва учинчи 
мамлакатнинг ҳаражатлари ўртасидаги фарқ пастроқ бўлса. 

---

173 
Бож иттифоқи тузилиши натижасида савдо йўналиши ўзгариши 
самараси кузатилса, унда қатнашмаётган мамлакатларнинг фаровонлиги 
ёмонлашади, чунки чекланган ресурслар эркин савдо шароитига нисбатан 
самарасиз ишлатилади. Бошқа тарафдан, иттифоқда иштироқ этаётган 
мамлакатларнинг фаровонлиги яхшиланади, агар c
>b’+d’ 
бўлса, ёки 
ёмонлашади, агар c
< c’+d’
бўлса. 
Статик самараларга божхона органларни таъминлашга кетадиган 
административ ҳаражатларни камайишини ва мамлакатларнинг савдо 
шартлари яхшиланишини киритиш мумкин. 
Интеграциянинг динамик самараларига мамлакатлардаги ишлаб 
чиқарувчилари ўртасидаги рақобат даражаси ўсиши ва унинг натижасида 
маҳсулотларнинг сифати кўтарилиши, уларнинг нархи пасайиши, янги 
технологияларнинг яратилиши киради. Интеграция натижасида иштирок 
этадиган мамлакатлар миқёс самараси афзалликларидан фойдалана 
бошлайдилар, ва бу ишлаб чиқариш ҳажми кўпайишига ва ҳаражатлари 
камайишига имконият яратади. Интеграция одатда чет эл инвестициялар 
оқими кириб келишига олиб келади, чунки иттифоққа кирмаган 
мамлакатлардаги корпорациялар интеграция қилаётган мамлакатлар ичида 
корхоналарни яратиш орқали, умумий божхона тўсиғи билан ёпилган 
бозорнинг маълум бир сегментини сақлаб қолишга интиладилар.