Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

 
2. Интеграциянинг статик ва динамик самаралари 
Дж. Вайнернинг бож иттифоқи назариясига биноан, уни тузилиши 
натижасида иқтисодиѐтда иккита самара турлари вужудга келади: 

статик самаралари 
— бож иттифоқи тузилишидан кейин унинг 
натижаси сифатида қисқа муддатда юз берадиган иқтисодий оқибатлар; 

динамик самаралар 
— бож иттифоқи фаолият юритишининг 
кейинги босқичларида юз берадиган иқтисодий оқибатлар. 
Статик самаралар орасида савдо ҳажми ошиши самараси ва савдо 
йўналиши ўзгариши самараси катта аҳамиятга эга.
Савдо ҳажми ошиши самараси 
— бож иттифоқи доирасида импорт 
божлари бекор қилиниши натижасида вужудга келадиган, махаллий 
истеъмолчиларни маҳсулотни самараси пастроқ бўлган ички етказиш 
манбасидан эмас, балки самараси юқорироқ бўлган ташқи манбадан (импорт) 
сотиб олиши.
Бож иттифоқи тузилишидан олдин: 

---

165 
Фараз қиламиз, бир маҳсулотнинг савдоси олиб бориляпти ва учта 
мамлакат орасида ривожланиши мумкин. Биринчи мамлакат ва иккинчи 
мамлакат келажакда бож иттифоқи тузишади, учинчи мамлакат эса бож 
иттифоқига кирмайди (2.22 - расм).
Расм 2.22. Бож иттифоқи тузилишининг иқтисодий оқибатлари.
Савдо ҳажми кенгайишининг самараси 
 
 
P
I
– биринчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
P
II
= P
I+т
– иккинчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
P
III
– учинчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
Иккинчи мамлакат маҳсулотни биринчи мамлакатдан импорт қиляпти ва 
ушбу импортдан тариф ундиряпти. Ушбу маҳсулотнинг иккинчи мамлакатнинг 
бозоридаги нархи P
II
= P
I
+T = 9. Шу нарх бўйича ички талаб ҳажми D=Q
4 
(60), 
ички таклиф ҳажми S=Q
2 
(30), импорт ҳажми эса Q
im
=Q
4
Q
2 
(30). 
Бож иттифоқи тузилишидан кейин: 
Иккинчи мамлакат биринчи мамлакатдан маҳсулотни импортига 
ўрнатилган T тарифни бекор қилади. Иккинчи мамлакат биринчи мамлакатдан 
импорт қила оладиган маҳсулотнинг нархи тариф ҳажмига P
II
даражасигача 

---

166 
пасаяди. P
II
нархи бўйича ички талаб D=Q
1
(80)гача кўтарилади, ички таклиф 
эса S=Q
5
(20)гача камаяди, импорт ҳажми Q
im
=Q
5
Q
1 
(60)гача кўпаяди. 
Иқтисодий самаралар: 

Истеъмолчилар ютуғи (a+b+c+d). 

Ишлаб чиқарувчилар йўқотишлари (a). 

Давлат бюджетининг йўқотишлари (c). 

Миллатнинг соф ютуғи (b+d). 
Ҳимоя самараси b 
ишлаб чиқаришда самаралироқ бўлган чет эл 
маҳсулотлари импорт қилиниши ва улар ички бозорда ишлаб чиқаришда 
самараси пастроқ бўлган махаллий маҳсулотларни ўрнини босиши натижасида 
келиб чиқадиган мамлакатнинг даромадлари ўсишини кўрсатади. 
Истеъмол самараси d 
иккинчи мамлакатнинг ички бозордаги 
маҳсулотнинг нархи пасайиши натижасида унинг истеъмол ҳажми кўпайишини 
кўрсатади.
Шундай қилиб, бож иттифоқи тузилиши натижасида: 

импорт ҳажми ўсади; 

иккинчи мамлакатнинг истеъмолчилари маҳсулотни махаллий 
манбадан эмас, балки импорт манбасидан сотиб оладилар ва уни истеъмол 
қилиш ҳажмини кўпайтирадилар. 

умумий фаровонлик даражасини ошиши кузатилди.
Савдо ҳажми ошиши самарасини таъминлайдиган бож иттифоқи вужудга 
келиши натижасида эркин савдонинг ҳажми ўсади ва интеграцияда 
қатнашадиган ва қатнашмайдиган мамлакатларнинг фаровонлиги ошади.
Савдо ҳажмини йўналиши ўзгариши самарси
— бож иттифоқи доирасида 
импорт божлари бекор қилиниши натижасида юз берадиган, махаллий 
истеъмолчилар маҳсулотни самаралироқ бўлган интеграция ташқарисидаги 
манбадан эмас, балки самараси пастроқ бўлган интеграция ичидаги манбадан 
сотиб олиши. 

---

167 
Бож иттифоқи тузилишидан олдин. 
Фараз қиламиз, бир маҳсулот билан 
савдо қилиняпти ва у учта мамлакат ўртасида ривожланиши мумкин. 
Иккинчи ва учинчи мамлакатлар ўртасида бож иттифоқи тузилади (2.23 - 
расм). 
P
I
– биринчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
P
II
= P
I+т
– иккинчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
P
III
– учинчи мамлакатдаги маҳсулотнинг нархи. 
Иккинчи мамлакат маҳсулотни биринчи мамлакатдан P
II 
= P
I
+ T = 9 
нархи бўйича импорт қилади. Ушбу нарх даражасида ички талаб ҳажми D=Q
4 
(60), ички таклиф ҳажми S=Q
2 
(40), импорт ҳажми эса Q
им
=Q
4
Q
2 
(20).